OPERA
Opera je scensko vokalno-instrumentalno djelo, koje se - kao svako dramsko - sastoji od činova, a ovi od scena. Tekst opere, libreto, može biti specijalno napisan za operu, mada se češće obrađuje postojeće dramsko djelo, prilagođenog zahtjevima muzike - prije svega skraćenog, jer pjevani tekst traje znatno duže od govorenog, ili dramatizacija književnog djela druge vrste.
Korišćenje muzike u scenskim djelima, samo po sebi, nije predstavljalo novinu. U srednjem vijeku izvođene su liturgijske drame i misterije u kojima je muzika imala značajnu ulogu. Nastanak opere priprema i dramski madrigal XVI vijeka u kojem se ( u horskom izvođenju) izdvajaju "uloge" pojedinih lica. Veliku popularnost na dvorovima tog doba uživaju predstave pastorala, moreske, baletski prizori. Prva prikazana opera-"Dafne"(1597), Firentinca Jakopa Perija ( na tekst Rinučija) u stvari je pastorala. Suština promjene u odnosu na dotadašnju tradiciju odnosi se na sredstva izražavanja. Kompozitori prvih opera izgrađuju novi tip odnosa muzike i teksta. Oni, bar u početku, potpuno odbacuju polifoniju jer smatraju da je u njoj nemoguće postići stalnu i punu razumljivost riječi (iz tih razloga Rihard Vagner će dvjesta pedeset godina kasnije izostaviti ansamble u svojoj muzičkoj drami!). Prvi kompozitori opera odlučuju se, dakle, za monodiju. Sami su nastojali da u pregovorima za svoja djela protumače bit novog kompozitorskog postupka, pa je zato u tumačenju moguće osloniti se na njihove vlastite riječi.
Jakopo Peri je, tako u uvodnim napomenama za svoju "Euridiku" (1600) objašnjavao da je pošao od pasmatranja običnog govora. Budno je pratio razlike između uobičajenog, spokojnog kazivanja i načina izražavanja u afektu. I to je pokušao da prenese u muziku. Staložene replike likova donosio je mirnim, spokojnim pokretom melodijske linije uz diskretnu harmonsku pratnju-potporu pjevaču. Uzbuđena stanja slikao je većim skokovima u melodiji, ukrasima, življim tempom, kao i disonantnim akordima u pratnji.
Monodijski stil rane opere ne podrazumijeva, dakle, samo homofoniju već i određeni kvalitet izraza.
Izvođenje prvih opera primljena su sa izuzetnom pažnjom i uz veliko odobravanje publike. Taj momenat - odnos publike prema operi - zadržaće svoj ogroman značaj tokom njene dalje evolucije. Opera (u stvari, u početku opera in musica - kao oznaka za dramu koja se u cjelini pjeva) započela je veoma skromno. Prve operske partiture izgledaju dosta jednostavno: postojala je samo dionica jednog glasa praćena kontinuom kome se pridodaje nekoliko instrumenata. Djelo je započinjalo signalom truba, bilo je prokomponovano, bez unutrašnjih zaokruženja i oblikovanja zatvorenih muzičkih cjelina. U finalu je nastupao hor naizmjenično sa orkestarkim ritornelima.
Muzika prve opere nije sačuvana, od Perijeve "Dafne" ostala su samo dva muzička odlomka. Zato je muzika njegove Euridike prva poznata opera. Iste 1600. godine i drugi Firentinac, član kamerate, Đulio Kačini, napisao je svoju Euridiku, takođe na Rinučijev tekst. On se sa Perijem sporio oko prava prvenstva za stvaranje novog stila.
Savremena istoriografija prednost je dala Periju, ali nijednog od njih dvojice ne smatra posebno značajnim stvaraocem. Mjesto najznačajnijeg među kompozitorima ovog doba pripada Klaudiju Monteverdiju.
(Claudio Monteverdi)
(1567-1643)
On je živjeo prvenstveno na dvoru u Mantovi (do 1630) i potom narednih trideset godina u Veneciji, gdje je radio kao kapelnik crkve Sv. Marka u tom gradu je 1637. godine bilo otvoreno prvo javno pozorište u Italiji, što takođe ukazuje na popularnost opere ovog vremena. Ona će u Italiji sve do danas ostati prava nacionalna umjetnost.
Svoje prvo opersko djelo (Orfej, 1607), Monteverdi je izveo u Mantovi nedugo poslije premijera firentinskih opera, samo ih znatno nadmašuje bogatstvom primjenjenih sredstava izraza. Rječitativ mu je blizak firentinskom, ali se javljaju i ansambli (dueti i terceti9, kao i madrigalski horovi. Monteverdi računa na orkestar bogate zvučnosti. u njegov sastav ulaze dva klavičembala, dvoje malih orgulja, regal, dva kontrabasa, tri viole da gamba, dva kitarona, dve male violine, deset viola da bračo, klarina, tri sordinirane trube, četiri trombona, dva korneta, flaute i oboe. Sa Monteverdijevim djelima započinje oblikovanje opere sa numerama. Dramska radnja prikazuje se kroz niz zaokruženih muzičkih cjelina (numera) - samostalnih nastupa likova (buduće arije), ansambala, horova i instrumentalnih dijelova. U poznim Monteverdijevim djelima nalaze se prve uobličene arije forma da capo (A-B-A) ili dvodjelne (A-B). Napisao je veliki broj opera, a među njima najpoznatije su Arijadna (1608) i Krunisanje Popeje (1642). Većina njegovih opera je izgubljena. Pisao je i madrigale (osam knjiga pa se smatra posljednjim velikim predstavnikom ovog oblika u Italiji) i crkvene kompozicije - mise i motete.
Opera postepeno sve više dobija odlike spektakla: oprema scene i vještina izvođenja scenskih efekata smatrane su veoma značajnim. Zanimljivo je da, uprkos tome, izvođači nisu bili obučeni u istorijske kostime. Glavne uloge povjeravaju se pjevaču-kastratu, muškarcu koji se neposretno pred pubertet operiše da bi zadržao dječački, visoki glas i sopransku boju, ali dobio snagu i izuzetnu gipkost i pokretljivost koje ga predodređuju za virtuozne efekte.
Sadržaji prvih opera uglavnom su iz mitologija. Uzvišenost tematike (i kad nije mitološka) ovom tipu opere daje ime opera-serija (ozbiljna opera). Razvijala se u Rimu i drugim italijanskim gradovim, prvenstveno u Veneciji i Napulju. Prvobitni rječitativ zamijenjuje izrazita melodijska linija. Stvara se belkanto - specifičan italijanski stil pjevanja koji podrazumijeva veliki virtuozitet u tretmanu vokalne dionice. Izuzetna uzvođačka sposobnost nosioca glavnih rola utiče na izgradnju kulta pjevača. On postaje centralni protagonista opera oko koga se organizuju svi ostali: pisci libreta, kompozitori, članovi ansambla i hora, scenografi. Na početku predstave izvodi se uvertira, u Italiji redovno trodjelnog oblika sa smjenog brzog, laganog i brzog stava. Za ovakvu formu uvertire najzaslužniji su Alesandro Skarlati (Scarlatti, 1660-1725), jedan od najznačajnijih predstavnika napuljske operske škole u žanru opere-serije. On je do tada promjenljivu formu uvodne muzike za operu definitivno odredio izgradivši uvertiru-simfoniju jedinstvenog, trodjelnog oblika. Skarlatijevu uvertiru ubrzo su preuzeli i drugi kompozitori. Ona će kasnije postati okosnica klasične simfonije. Uporedo sa razvojem opere-serije javljaju se prvi elementi komične opere - pojedini likovi, ili kratke scene koje se izvode u međučinovima opere-serije. Iz tih nagovještaja početkom XVIII vijeka rađa se komična opera.
Kolijevka opere je Italija iz koje se ovaj oblik vrlo brzo proširio po cijeloj Evropi. U Francuskoj je glavni predstavnik Žan Batist Lili (Lully, 1632-1687), upravnik opere, dirigent i scenograf na dvoru Luja XIV. Francuska opera ima neke specifičnosti u odnosu na italijansku. Započinje uvertirom koja ima drugačiji raspored tempa: lagano-brzo-lagano. Arije nisu prevaziđene koloraturama, već su bliže rječitativnoj deklamaciji koju Lili oblikuje po ugledu na melodiju govora glumaca Rasinovih tragedija. Sadržaji su redovno uzimani iz mitologije. To će za francusku operu ostati karakteristično u narednom periodu, u djelima Ramoa, dok mće u italijanskoj operi druge polovine XVIII vijeka mitologija kao izvor sadržaja biti napuštena u korist istorijskih tema i običnih ljudskih priča. U libretima Lilijevih opera redovno se pojavljuju natprirodne sile, božanstva i čarobnjaci kao učesnici i pokretači dramskog dejstva, što daje priliku za korišćenje posebnih scenskih efekata na koje se mnogo polagalo. Poslije uvertire slijedi alegorijski prolog u kojem su često korišćeni koreografski elementi. Lili po ugledu na Rosina i Korneja utemeljuje petočinu strukturu francuske opere, a od njih preuzima i glavni idejni pokretač zbivanja: sukob između dužnosti i osjećaja. Značajnu ulogu imaju baletski prizori. Balet je omiljena zabava na francuskom dvoru (i Luj XIV je uzimao učešća u igri!) - upravo je Francuska kolijevka budućeg evropskog baleta. Lilijevi nasljednici u svojim scenskim djelima još više naglašavaju ulogu baleta, tako da nastaje novi scenski žanr- oper-balet, u kojem igra dominira nad drugim elementima nekad jedinstvenog spektakla (nad dramskim tokom, značenjem poetske komponente, vokalnim numerama). No i ovdje raskošna scena i kostim zadržavaju prijašnji značaj.
U Engleskoj glavni predstavnik opere-serije je Henri Persl (Purcell, 1659-1695), koji je komponovao muziku za Šekspirova djela. Napisao je samo jednu pravu operu, lirskog sadržaja - Didona i Enej (1689).
RAZVOJ OPERE U XVIII VIJEKU
Opera-serija razvijala se dalje u italijanskim gradovima ali i Parizu, Beču, Londonu, Hamburgu, Berlinu, Petrogradu, Moskvi i drugim važnim centrima širom Evrope. Jedan od najpoznatijih libretista tog doba bio je Pjetro Metastazio (Metastasio, 1698-1782), porijeklom Italijan. Za operu XVIII vijeka imala je reforma Kristofa Vilibalda Gluka (1714-1787). On je svoje stvaralaštvo započeo u okviru opere serije. Težio je etičnosti sižea, ravnoteži uloge, riječi i tona, logičnosti dramske strukture u kojoj svi elementi moraju organski biti povezani sa radnjom, povećavanju značenja uloge hora i orkestra. Prva reformska opera bila je Orfej i Euridika, izvedena krajem 1762. u Beču. Uporedo sa operom-serijom razvijala se i bufo-opera kao reakcija na nedostatke barokne opere. Vremenom su ti nedostaci postajali sve veći tako da je opera postala jedno pozorišno djelo koje je skrenulo sa puta umjetnosti. Počela je da gubi kvalitetu, prvenstveno zbog hirova pjevača čija je uloga postala primarna. Ti dijelovi opere su bili jedino što je privlačilo pažnju publike. nastala je kao potreba građanskih slojeva, kao oblik kroz koji će progovoriti šire mase. Tematika je uzimana iz građanskog života, znači sasvim suprotno od sadržaja opere-serije. Kao oblik razvila se pjevanih umetaka - intermeca - između činova opere-serije. Kasnije, kada se osamostalila kao oblik,dobila je satiričan sadržaj i postala u izvjesnom smislu instrument socijalne kritike kroz koju je dolazila do riječi građanska klasa. Predstavnici opere-bufo su: Đovani Baptist Pergolezi sa svojom Služavkom gospodaricom, Domeniko Čimaroza sa Tajnim brakom, Baldasare Galupi sa Seoskim filozofom, Nikolo Pičini i Đovani Paizielo. Po ugledu na italijansku operu, Žan Žak Ruso piše tekstove i manje komade za operu koja će se u Francuskoj zvati opera komik, a čiji će kompozitori biti Pjer Aleksandar Monsenji i Andre Gretri. u Njemačkoj će se zvati opera zingšpil.
 |
 |
 |
 |
 |
 |