Šta je zemljotres, seizmologija i kako se dijele zemljotresi?

Zemljotres, potres ili trus, to su nagli, iznenadni i kratkotrajni pokreti slojeva Zemljine kore, koji u obliku udara, valova, drhtanja i tutnjave izazivaju potrese. Potres izazivaju aktivni tektonski pokreti duž uzdužnih i poprečnih rasjednih linija, erupcije vulkana, obrušavanje stijena u podzemnim kanalima, pad meteorita i dr.

Nauka koja proučava zemljotrese naziva se seizmologija.

Seizmologija predstavlja ogranak geofizike kao šire naučne discipline, koja se inače bavi proučavanjem svih fizičkih polja Zemlje. Seizmologija izučava složene procese koji uslovljavaju pripremu I genezu zemljotresa,  zatim procese stvaranja i prostiranja seizmičkih talasa kroz Zemljinu unutrašnjost, tektonske procese u žarištu zemljotresa, mehaničke efekte dejstva seizmičkih talasa na tlu i građevinskim objektima i td. Seizmologija se bavi i utvrđivanjem parametara seizmičkog hazarda (seizmičke opasnosti) širih regiona, zatim seizmičkom mikrorejonizacijom manjih prostora kao sto su lokacije građevinskih objekata, izučavanjem mogućnosti prognoze  jakih zemljotresa, stvaranjem i kretanjem cunami talasa (velikih talasa koje generisu podvodni zemljotresi) i td. Ukratko, seizmologija je nauka o zemljotresima, a ime je dobila od grckih rijeci seismos - potres i logos - nauka.

Seizmologija, kao zasebna naučna disciplina, nastaje pojavom prvih instrumenata za registrovanje zemljotresa. Prvi kvalitetni instrumentalni zapisi zemljotresa (seizmogrami) registrovani su u XIX vijeku. Na teritoriji Balkana prva instrumentalna registracija zemljotresa izvršena je jos 1882. godine, kada je u Zagrebačkoj meteorološkoj opservatoriji instaliran jedan mehanički seizmograf. Nešto kasnije, 1904. godine, započela su instrumentalna seizmoloska osmatranja u Sarajevu, a odmah zatim (1906. godine) i u Beogradu. U Podgorici, seizmološka stanica je formirana 1. maja 1960. godine.

Engleski geolog Šon Mičel (1724-1767) prvi je 1760. godine izneo zamisao da su potresi talasi koje pokreće pomicanje masa stenja kilometrima ispod površine, a 1855. godine italijanski fizičar Luiđi Palmijeri (1807-1896) izradio je prvi seizmograf za proučavanje tih talasa. Danas ima više stotina seizmografskih stanica na svim kontinentima, uključujući i Antarktik, a vibracije jačih potresa mogu se otkriti i na velikim udaljenostima, praktično svugde na Zemlji. Nešto od tih potresa može se čuti uhom. Po Prajeru, naše uho je sposobno da oseti primarne talase od 14 kHz donje granice čujnosti (do 24 kHz gornje granice čujnosti). Ali, to je mali deo mnoštva talasa i sasvim nedovoljan za predviđanje nesreće.
 

Pri pojavi potresa razlikuje se hipocentar ili centar potresa kao mjesto začetka i početnog pokreta i udara potresa u dubini Zemljine kore do 60 km, a rjeđe i do 700 km dubine; epicentar je mjesto neposredno iznad hipocentra na površini Zemlje s najjačim udarom. U epicentru potresa javljaju se vertikalni udari sa spuštanjem i izdizanjem tla (tzv. sukusorno kretanje), a dalje u okolini udari se javljaju u obliku valova, ili valne oscilacije (tzv. undulatorno kretanje). Kod valova se razlikuje amplituda kao visinska razlika između njegovog dna i vrha, valna dužina koja obuhvaća brijeg i dolinu valova, valni period vrijeme za koje val prijeđe valnu dužinu, i brzina prostiranja vala. Pojava potresa sastoji se od: prethodne faze s tutnjavom i manjim udarima (prva prethodnica s bržim longitudinalnim valovima i druga prethodnica sa sporijim transverzalnim valovima), glavna faza sa najjačim udarima i završne faze sa slabijim udarima, podrhtavanjem i tutnjavom. Tim potresima stvaraju se oblici reljefa (pukotine duge i preko 600 km, široke preko 10 m i dr.).

Zemljotresi se dijele:

1. Prema uzrocima pojave: tektonski (najčešći i najjači trusovi izazvani tangencijalnim i radijalnim tektonskim pokretima), vulkanski (snažni i razorni potresi pri vulkanskim erupcijama), urvinski (slabiji lokalni trusovi zbog rušenja i obrušavanja zidova i tavanica podzemnih kanala i pećina), i meteorski (potres izazvan udarom meteorita – u Sibiru 1908. Osjetio se na daljini 5200 km);

2. Prema mjestu pojave – kopneni i podmorski (podmorski izazivaju morske valove visoke do 40 m, prelaze oceane brzinom do 900 km/h); (Tsunami – 26.12.2004. Indijski ocean)

3. Prema pravcu prostiranja – centralni (kružnim oblikom zahvaćene oblasti), lateralni (elipsastog oblika) i linearni ili aksijalni (izduženi oblik duž tektonskih rasjeda);

4. Prema načinu opažanja – makroseizmi se čulno opažaju, a mikroseizmi instrumentima. Mikroseizmi se dijele na teleseizmičke pokrete izvan makroseizmičkih oblasti i mikroseizmičke oscilacije slabih trusova;

5. Prema energiji i veličini prostiranja – lokalni (primjećuju se čulno do 200 km, a instrumentima do 500 km udaljenosti), mali (čulno se osjećaju do 600 km, a instrumentima do 5000 km), srednji (čulno se osjećaju od 300 do 1000 km, a instrumentima do 10 000), veliki (čulno se osjećaju preko 500 km, a instrumentima do 12 000), i svjetski (čulno se osjećaju do 2000 km, a instrumentima do 20 000 km);

6. Prema veličini ubrzanja trusnih valova. Međunarodna skala jačine potresa kreće se od I do XII stepeni, prema jačini udara i potresa. Prvi stepen je čulno neprimjetan dok je XII katastrofalan. Od njega se ruše sve građevine, mijenja se reljef, nastaju i nestaju jezera, nastaju u reljefu ogromne pukotine, riječni tokovi mijenjaju pravac i dr. Potresi su na Zemlji rasprostranjeni po oblastima tzv. trusne oblasti. Seizmičke oblasti sa čestim i jakim potresima su u prostoru Tihog oceana i duž njegove zapadne i istočne obale, zatim u prostoru Sredozemnog mora i duž alpskih i himalajskih vjenačnih planina. Penseizmičke oblasti s rijetkim i slabim trusovima su na granicama spomenutih oblasti, a aseizmičke oblasti bez potresa su vodoravni stari geološki slojevi (Kanadski štit, Ruska ploča i dr.)

Home