Orlovi su najjače i najveličanstvenije ptice grabljivice u našim
krajevima pa se orla nazva kraljem ptica. Jedni su od najnemilosrdnijih
ptica i zato krivo stvarati nekakvu uzvišenu sliku o njima. Postoji još
samo jedna ptica jača od orla, a to je južnoamerička harpija.
Suri orao (Aquila chrysaëtus )
On je najveći među svim orlovima. Suri orao je jako sličan svome blizom
rođaku orlu krstašu ( Aquila melanaëtus) .Suri orao je nešto veći i
mjeri u duljinu do 90 cm, a raspon krila mu je do 220 cm. Perje mu
pokriva noge sve do prstiju koji završavaju oštrim kandžama od kojih je
ona na stražnjim prstima najjača. Ako ga budemo susretali u našim
krajevima i zapamtili po odori teško ćemo ga prepoznati negdje drugdje
jer ti isti orlovi u drugim krajevima nose drugačiju odoru.
U našim se krajevima nastanjuje, isto kao i krstaš, u Dalmaciji, na
Velebitu, u Fruškoj gori i dr. gdje ima dosta lovine, a krstaš se
najviše zadržava u Srijemu.
Ljudi koji su proučavali orlove kažu da se krstaš razlikuje od surog
orla po tome što se glasa vrlo hrapavim glasom "krau, krau ".
Orlovi su vrlo nespretni na zemlji kao i većina grabljivica, no u zraku
su pravi majstori. Znaju letjeti i po nekoliko sati, a da ne naprave
niti jedan potez krilima. Naime orlovi se vrlo dobro služe vjetrom pa
kad izgube visinu samo se okrenu nasuprot vjetru koji ih podigne nazad.
Ovi orlovi love sve što može sam svladati u zraku i na tlu, ali postoje
neke ptice koje nikako ne mogu uloviti npr. laste i druge pjevice koje
im vrlo vješto uteknu. Poznato je da love čak i kornjače koje zatim bace
s velike visine na stijenje kako bi razbili tvrdi oklop i došli do mesa.
Hvatanje plijena
Najgore je to što su orlovi tako smjeli da napadaju ljude, a dešavalo se
da je suri orao znao odnijeti dijete.
Gnijezda grade u gorskim krajevima na liticama u šumama na visokom
drveću, a u ravnicama na goloj zemlji. Vrlo su loši roditelji i
kukavički ostavljaju mlade ako im prijeti opasnost.
Orao štekavac (Haliaëtus albicilia)
On je još jedan od naših najvećih orlova. Dug je 84-94 cm, a raspon
krila mu je do 2.5 m. Prebiva u krajevima bogatim ribom, Dalmacija i
mjesta uz veće rijeke. Razlikuje se od drugih orlova po dosta dugom
kljunu. U letačkim sposobnostima zaostaje za drugim orlovima no pravi je
majstor na vodi. Osim što lovi ribe zna loviti patke i labude tako da
njegov lovni prostor ne prelazi granice vode.
Mali riblji orao, sokol cipolar (Pandion haliaëtus)
Dug je 60 cm i rasponom krila 160 cm. Nastanjuje se uz rijeke, jezera,
rtove koji obiluju ribom. Hrani se samo ribom koju vrlo vješto lovi, a
često tako da se za njom baci pod vodu. Ljudi su znali vidjeti i
neuspjele takve pokuša kada je teška riba utopila orla.
Orao zmijar ( Circaëtus gallicus )
Dug je 65cm i rasponom krila do 162 cm. Pretežno se hrani zmijama zbog
čega je vrlo korisna ptica. Ima osobine pravih orlova, škanjaca i oči
velike poput sove. Nije otporan na zmijski otrov, a od ugriza ga štite
samo debela koža, gusto perje i njegov vještina. Nastanjuje se u
močvarnim krajevima, a u Dalmaciji ga možemo vidjeti kada u hladnim
razdobljima seli u Afriku.
-Orao krstaš -
Orao krstaš je krupna i snažna ptica grabljivica. Dužina tela (od glave do vrha repa) je od 72 do 83 cm. Na rep “otpada” od 24-27 cm. Krila su duga i široka; raspon varira između 190 i 210 cm. Težina tela je od 2.410 do 4.530 g. Polovi su sličnog izgleda. Ženke su krupnije od mužjaka do 10%. Operjani mladunci i mlade ptice (immaturus) se razlikuju od odraslih po boji perjane odeće. Kod odraslih primeraka perje gornjeg dela glave (teme i potiljak) i vrata je bledožute do rđastožute boje, sa karakterističnim belim “naramenicama” na plećima. Velika i mala vila su nešto svetlija i rep je sivosmeđ. Kljun je veliki i snažan, sivoplav sa crnim vrhom. Dužica (iris) je žuta do smeđa. Voskavica i prsti su žuti. Kanddže su sivocrne. Kod operjanih mladunaca perje po telu je uglavnom svetle žutosmeđe boje prošarano sa mnogobrojnim uzdužnim šarama. Velika i mala vila i rep su skoro crni (na nekim delovima nalaze se bele ili svetle trake i šare). Kod mladih ptica u periodu od druge do pete godine boja perjane odeće se menja tokom svakog mitarenja; ona sukcesivno poprima sve više tamnijih smeđih ili crno-smeđih šara po telu. Sa starošću od 6 godina ptica dobija potpunu crnosmeđu odeću tela odraslih jedinki.
Orao krstaš je rasprostranjen od centralnih i jugoistočnih delova Evrope, preko Balkana, Turske, južne Rusije, južne Azije, do centralnog Sibira, jugozapadnog transbajkala i Mongolije; najdalje na jug prodire do Kipra, Izraela, severnog Irana, zapadnog Tjen-Šana, severnog Tibeta i severozapadne Indije. Zimi migrira do južnih oblasti Balkana (uglavnom Grčka), Male Azije, severoistočne Afrike, severne oblasti Irana, Indije, jugoistočne Kine i Indokine. Sada{nja rasprostranjenost u Evropi je drastično smanjena na manje oblasti gneždjenja- Karpate i Karpatski basen, južne i istočne delove Balkana, jugoistočnu Ukrajinu i jugozapadnu Rusiju.
Orao krstaš se kreće unutar mediteranske i stepske zone, veoma retko prodire u umerenu i severnu zonu. Uglavnom, on je vrsta nizijskih i brdskih oblasti do oko 1000 mnv. Gnezdi na visokom i starom drveću u manjim ili proređenim šumama u brdima i nižim planinskim predelima, kao i dolinama i ravnicama na usamljenom drveću. Neka gnezda se nalaze na poljoprivrednom zemljištu i u blizini seoskih naselja. Izuzetno retko gnezdi na visokonaponskim dalekovodima i na stenju. Za mesta gnežđenja bira ona koja su manje izložena ljudskim aktivnostima. Lovno područje ove vrste su prvenstveno otvoreni tereni- stepe, poljoprivredna zemljišta, razni pašnjaci od nizijskih dolina i ravnica do nižih planinskih predela, manji ili proređeni šumski kompleksi i ređe polupustinje i rubovi močvara.
Glavnu hranu orla krstaša čine živi ulovljeni srednje veličine sisari i ptice i ređe gmizavci. Takođe, uzima ostatke uginulih divljih i domaćih životinja. Od sisara najčešće su zastupljene tekunice, zečevi, hrčci, sitni glodari, slepo kuče i retko domaća mačka i lisica. Od ptica razni golubovi, gugutke, koke, vrane, domaća živina i dr. Od gmizavaca retko i lokalno jede guštere, kornjače i zmije. Izuzetno retko jede insekte.
Orao krstaš polaže jaja tokom prve polovine (1.-14.) aprila na Balkanu. Uglavnom gnezdi na visokom i starom drveću, na visini od 8 do 25m. Gnezdo gradi od grana, grančica, trave i dr. U izgradnji gnezda učestvuju oba pola, ženka u većem obimu. Veličina gnezda varira od 120 do 240 cm u prečniku, i 60-180 cm u debljini (visini). Jaja su ovalna; osnovna boja je bela sa retkim smeđim ili crvenkastim flekama i mrljama. Prosečne dimenzije su 73x57 mm; prosečno su teška 132g. U leglu se obično nalaze 2 do 3 jajeta, veoma retko 1 ili 4. Jaja polaže u vremenskom razmaku od 2 do 3 dana. Ima jedno leglo godišnje. Zamena legla (ponovljeno leglo) je moguća posle propadanja prvog. Inkubacija traje 43 dana; na jajima leže oba roditelja, ipak ženka uzima veće učešće. Mladunci se izležu tokom maja (po proračunima na Balkanu između 13. i 20. maja). Oba roditelja se staraju za mladunce. U toku prvih desetak dana ženka je uglavnom stalno u gnezdu, štiti mladunca i hrani ga. Mužjak lovi i donosi hranu. Kasnije, ženka postepeno sve više napušta gnezdo (ostavlja mladunca samog) i lovi zajedno sa mužjakom. Tokom više od pet nedelja ženka hrani mladunca “kljun na kljun”, a kasnije on počinje sam da raskida plen. Posle 65 do 77 dana od izleganja on poleće. Mladunci na Balkanu poleću tokom druge polovine jula i početkom avgusta. Mladunac je posle poletanja još uvek zavistan od roditelja, oni mu donose hranu i kasnije ga uče da lovi. Par godišnje može da podigne 1 do 3 mladunca. Ipak, mnoga legla propadaju usled raznih faktora (pljačke i uznemiravanja od strane čoveka, meteoroloških neprilika i dr.). Kainizam postoji, mada nije posebno izražen kao kod drugih vrsta orlova i bradana.
Orao krstaš je rezidentna i delimično migratorna vrsta. Ptice iz severnijih delova areala se zimi sele. Orlovi krstaši iz Evrope zimu provedu u Mediteranu (uglavnom u Grčkoj), Maloj Aziji i u severoistočnim delovima Afrike. Verovatno su ptice iz oblasti centralnog Balkana (Makedonije i južne Srbije) rezidentne. Ipak, na migraciju ove vrste utiče i jačina (oštrina) zime. Jesenja seoba se odvija u najvećem obimu od sredine septembra do početka novembra; prolećnja seoba je od početka februara do početka aprila. Mladunci i mlade ptice su više disperzne ili migratorne nego odrasli.
Ubijanje i proganjanje orla krstaša je jedna od najvećih opasnosti, za ovu ugroženu vrstu, u mnogim oblastima. Ova opasnost postoji još uvek u mnogim područjima Balkana, Turskoj, Libanu i Siriji. Degradacija staništa je jedna od najtežih i najsloženijih opasnosti na skoro celom arealu. Uništavanje šuma (čista seča, sanitarna seča, drastično proređivanje, pošumljavanje neodgovarajućim vrstama), ekspanzija moderne poljoprivrede (uz hemizaciju i dr.), preoravanje pašnjaka, izgradnja naselja, objekata, puteva i dr. su velika opasnost, jer dovode do gubitka staništa. Pljačka gnezda orla krstaša od specijalizovanih kradljivaca je česta u nekim zemljama Balkana i Rusije. Akcije trovanja štetočina (vukova, lisica, glodara i insekat) u mnogim oblastima areala su još jedna opasnost za ovu vrstu. Razna uznemiravanja ptica na gnezdu dovode do propadanja legala i ona su česta u mnogim oblastima (radovi u šumarstvu i poljoprivredi, lov, turisti i dr.). Elektrokucija postoji u oblastima gde postoje visokonaponske električne linije. Redukcija hrane postoji usled izlovljavanja divljači i degradacije staništa
