Da bi se Banjaluka kao "na dlanu" sagledala, neophodno je popeti se na Banj brdo. To je jedina tacka sa koje se može vidjeti ne samo grad, nego i njegova okolina. A u samom gradu mogu se raspoznati i njegove ulice, save vice i leper kuku i grapevine. Podijeljena hitrim i zelenkastim Vrbasom, Banja Luka se, najvecim dijelom prostire južnom stranom Banjaluckog polja. Save do austrougarske okupacije, Banjaluka je bila slika i prilika srednjeg tipa muslimanskog balkanskog grada. Svaka kuca je bila posjed za sebe, a zbog nemarno postavljenih visokih zgrada od dasaka sve su kuce izgledale kao da su "donešene iz šuma i livada". Reklo bi se da ovaj grad koji nije racunao s vremenom, nije želio da racuna ni sa prostorom. Tako se Banjaluka razvijala nadaleko i naširoko. U vrtovima, širokim placevima i ulicama, prilicno udaljene jedna od druge, stajale su zgrade, obasijane suncem i obavijene mirisom vrtova. Austrougarskom okupacijom pocinju i osjetne promjene. Mnogi stari objekti su bili uklonjeni kako bi se stvorio prostor za izgradnju novih. Time se osjetno prorijedila i promijenila jedinstvena orijentalna slika grada. Potrebe za upravnim prostorijama, školskim zgradama, bogomoljama za hrišcane, za stambenim zgradama mogle su se ispuniti samo izgradnjom novih zgrada. Tako je stvoren kontrast izmedu niskih i ruševnih kuca i novih krovišta. Ipak, vremenom su se nove i stare gradevine organski povezivale, a slika grada postepeno dobijala novi sklad
Istraživanjima je utvdeno da su stanovnici banjaluckog kraja u najdavnija
vremena bili Fracani i Iliri, a da su im prethodili Hatidi. Rimska osvajanja
zatekla su ovdje Ilire, podijeljene na plemena i plemenske grupe. Mnogi tragovi
vladavine Rimljana, a ona je trajala oko 800 godina, nadeni su u Banjaluci i
njenoj okolini putevi, ostaci naselja, novac, zgrade, grobnice... Pronalazak
žrtvenika posvecenog bogu Jupiteru, 1895. godine, i otkopavanje nadgrobnog
spomenika na kome su se jasno vidjela slova D.M. spadaju u važna arheološka
otkrica.
Ostaci slovenske prošlosti, od naseljavanja do potpadanja pod tursku vlast,
nemaju znacajniju ulogu. Najstarije tursko naselje bilo je u Gornjem Šeheru i
razvijalo se pretežno sa desne strane Vrbasa, dok se razvoj Banjaluke sa lijeve
strane odvijao u drugoj polovini 16. vijeka, narocito u doba Ferhat-paše koji je
1573. godine prenio središte bosanskog pašaluka iz Travnika
u Banjaluku. Banjaluka je ostala središte Pašaluka sve do 1639. godine.
Putopisci iz 17. vijeka isticu Banjaluku kao veliko i napredno gradsko sjedište
s jakom vojnickom posadom. U drugoj polovini 18. vijeka stanovništvo Banjaluke
se naglo smanjuje. Ovome je prethodilo prenošenje središta Pašaluka 1639. godine
iz Banjaluke, te cesti i dugi ratovi sa Austrijom i Ugarskom, kao i unutrašnji
nemiri.
Banjaluka je, ipak, ponovo postala jak administrativni centar, privredni i
zanatski centar zahvaljujuci svom povoljnom saobracajnom i klimatskom položaju.
Zbog bogatog žitorodnog zaleda - Lijevce polja i nadaleko cuvanih proizvoda
banjaluckih zanatlija, narocito predmeta od kože, coje, krzna, zlata i srebra,
Banjaluka je privukla mnoge srpske porodice, pogotovo iz Hercegovine, Makedonije
i Sarajeva. Prema pisanju Giljferdinja, ruskog konzula u Sarajevu, gotovo svi
pravoslavni banjalucki trgovci bili su doseljenici iz Trebinja. On dalje kaže da
je bila obrazovana posebna kasta trgovaca, koja je predstavljala svojevrsnu
aristokratiju u odnosu na ostalo stanovništvo. Sredinom 19. vijeka, oko 10%
stanovništva Banjaluke se bavilo trgovinom i zanatstvom. U Banjaluci je održavan
najpoznatiji godišnji sajam, za koji je donošena roba i dogonjena stoka iz svih
krajeva Bosne. Postajuci važan privredni centar, Banjaluka se ubrzo formirala i
kao jak nacionalno-politicki centar. Medu prvim ucenim borcima za narodna prava
i slobode u 19. vijeku javlja se Franjo-Ivan Jukic, roden 1818. u Banjaluci.
Pored sveštenickog poziva on se bavi i književnošcu kao i opštim narodnim
problemima i potrebama. Pocetkom druge polovine 19. vijeka, otvara se u
Banjaluci bogoslovija, koja je narodu i crkvi dala nekoliko izvrsnih sveštenika,
ucitelja i narodnih boraca. Bogoslovija je osnovana kao rezultat zauzimanja
agilnih banjaluckih Srba, trgovaca i gradana: prote Trifuna Jungica, Đorda
Delica, Tome Radulovica, Jove Pišteljica, Jove Kneževica, Save Miljica, Riste
Vukica i Save Bilbije. Prvi upravitelj Banjalucke bogoslovije bio je poznati
Vaso Pelagic.
Pred kraj turske i pocetkom austrougarske okupacije, Banjaluka biva željeznicom
povezana sa svijetom. Austrougarska vlast podiže široki stambeni pojas. Novi dio
grada završava dvema željeznickim stanicama, fabrickim dimnjacima, bolnickim i
školskim zgradama, javnim gradevinama. Kada je Banjaluka 1879. godine postala
sjedište okruga i kotara, oformljene su i odgovarajuce ustanove, a središte
grada preseljeno je uz lijevu obalu Vrbasa. Samostan "Marija Zvijezda" otvara
nekoliko tvornica i elektricnu centralu koja je osvjetljavala grad. Fabrika
duvana sagradena je 1887. godine. Iako grad nije imao urbanisticki plan, tada
posadeni banjalucki drvoredi ostali su tu i do današnjih dana, nagoneci
savremene urbaniste da se prilagodavaju njima i njihovoj ljepoti. Što se hotela
tice, hotelu "Balkan" pripadalo je vodece mjesto, a na dobrom glasu su bili i "Bosna",
"Austrija", "Mercel" i "Prunker". Centar današnje Banjaluke formiran je u
vrijeme Vrbaske banovine, poslije 1929. godine, kada Banjaluka po drugi put u
svojoj istoriji postaje centar šire kulture. Zahvaljujuci prvom banu,
Svetislavu Milosavljevicu, izgradeni su
banska uprava i banska palata, a izmedu njih je podignuta Saborna crkva Svete
Trojice, sa zvonikom visokim 46 metara. Ona je do temelja porušena 1941. godine.
Ban Milosavljevic podstice gradnju gradskog parka sa vodoskokom i paviljonom za
muzicke orkestre, zgrade Higijenskog zavoda, sedam zgrada sa pedeset stanova za
cinovnike, zatim zgrade banke sa bronzanim statuama ispred ulaza. U njegovo
vrijeme asfaltirane su prve banjalucke ulice, hotel "Palas" sagraden je 1935.
godine.
 |
 |
 |
 |
 |
 |