Kastel, ponosno srce Banjaluke

Prva utvrdjenja nastala su iz covjekove potrebe za sklonistem I sigurnoscu. Pracovjek je vrlo brzo napredovao I izasavsi van sigurnosti svoje pecine poceo da pravi prve gradjevine koje su se danas razvile do nevidjenih dimenzija, najbolji svjetski primjer jednog takvog kompleksa je kineski zid.

Kako je vrijeme odmicalo, prvobitni oblici su se neprekidno mijenjali I usloznjavali, tako da bi se na kraju dobili vrlo slozeni gradovi I utvrdjenja sa, do u najsitniji detalj, rijesenim prije svega vojnim potrebama.

Takvo jedno utvrdjenje, sa svim tipicnim dijelovima arhitekture utvrdjenja, I sa bogatom istorijom, smjesteno je u uzem centru Banjaluke. Stare zidine tvrdjave Kastel tu su da nam probude znatizelju o istoriji ovog grada, ispricaju pricu o bitkama, trgovini, uspjesima I padovima, ciji je vinovnik I svjedok bila sama tvrdjava. Svojim danasnjim izgledom uci nas lekciju iz nemarnosti, nepoznavanja proslosti, nebrizi… Sablasno nas podsjeca na ljudsku proslost, saljuci nam signale o buducnosti. Da li ce Kastel zauvijek ostati samo uspomena na nekadasnje dane ili ce se potpuno pretvoriti u pepeo, koji ce vjetar raznijeti po obalama Vrbasa, tako brisuci istoriju I ono iskonsko sto je simbol ovog grada?

Ukupna povrsina kompleksa iznosi 48 000 kvadratnih metara, od toga unutar bedema 26 610 kvadratnih metara, a izvan bedema oko 21 390 kvadratnih metara. Bedeme cine devet bastiona I dvije kapi kule u sklopu bedema. Unutar bedema nalazi se vise objekata, medju kojima centralni logor sa dvije kule I malim arsenalom, centralni arsenal, tzv. Kamena zgrada, te vise razlicitih zidova koji su dijelili I formirali pojedine interne prostore

Brojni materijalni nalazi, pisani izvori I kartografska dokumentacija, danas nam omogucuju da u velikoj mjeri sagledamo sve faze nastanka I razvoja tvrdjave. Prvi poceci razvoja naselja na mjestu danasnjeg Kastela poticu jos iz paleolitskog doba na sto upucuju nalazi kamenog orudja I oruzja. Polozaj ovog naselja koje se dalje razvijalo kroz epohu neolita I broncanog doba karakteristican je za naselja badenske kulture jer se nalazi na izdignutim dijelovima rijecne terase Vrbasa.

Novo poglavlje u proslosti banjalucke tvrdjave zapocinje, rimskim osvajanjima ilirskih teritorija. Obzirom da je podrucje danasnje BanjaLuke bilo nemirno pri rimskim osvajanjima, a rimska vlast nesigurna, javila se potreba stacioniranja, rimskih vojnih odreda u ovim krajevima. Za njihove potrebe podizani su vojni logori, (CASTRA-e), sirom Ilirika (sire podrucje danasnje Banjaluke), uz koje su se javljala I civilna naselja (municipium). Rimsko carstvo je svoju dominaciju I ekspanziju ka novoosvojenim teritorijama obezbjedjivalo izgradnjom puteva.

Za nepunih 7 godina od 14. do 20. godine nove ere namjesnik za ovo podrucje, Dolabela, izgradio je 550 milja putne mreze (vise od 1000 km.). Najduzi od 5 putnih pravaca sagradjenih za njegovo vrijeme, vodio je iz Salona (danasnji Split) u novoosvojene krajeve na sjeveru, u Panoniju, do Servitiuma (danasnja Gradiska). Cesta je bila duga 167 milja, a gradile su je dvije legije. Na pomenutom antickom putnom pravcu koji je prolazio kroz prostor danasnje Banjaluke, formirala se putna stanica pod nazivom Castra sa vojnim I civilnim sadrzajima. Na to upucuju I podaci sa pronadjenih rimskih mapa. Najveci broj istrazivaca koji su se bavili ispitivanjem ovog pravca Salona-Servitium smatra da je Castra lezala na mjestu danasnje Banjaluke, te povezuje castru sa danasnjim Kastelom. Unutar tvrdjave pronadjeno je vise primjeraka kasnoanticke bronze, keramike I jedna kasnoanticka bronzana fibula. Pored toga u centralnom prostoru tvrdjave utvrdjeni su ostaci kasnoantickih objekata vecih dimenzija, sa polukruznim apsidalnim istakom na juznoj strani. Da li je rijec o kasnoantickom svetilistu, nekoj administrativnoj zgradi ili kompleksu razlicitih sadrzaja odgonetnuce sistematska istrazivanja koja predstoje.

Jos jednu potvrdu da je postojalo anticko naselje na mjestu danasnjeg Kastela svjedoci I poznati zrtvenik posvecen bogu Jupiteru. Na tom lijepo klesanom kamenom spomeniku pronadjenom 1895. prilkom popravljanja mosta na Crkveni, stoji natpis cijom je dopunom desifrovan tekst:
“Jupiteru najvecem geniju ovog mjesta Sicinije, Makrin, konzularni beneficijar provincije Gornje Panonije, ispunio je zavjet dobrovoljno I sa zahvalnoscu.” Iz natpisa se zakljucuje da je zrtvenik bio postavljen najvjerovatnije u blizini Jupiterovog svetilista. Ovaj zrtvenik pouzdana je indicija da se umjesto njenog nalaska locira grad vojnog karaktera sa lokalnom upravom. Naselje se u kasnoantickom periodu razvilo I obogatilo I u vojnim, civilnim, sakralnim, privrednim I administrativnim sadrzajima.

Posebno su znacajni nalazi u priobalnom pojasu tvrdjave gdje su zidovi pravilno tesarski obradjeni I govore o zreloj arhitekturi jake fortifikacije znacajnih razmjera.

Anticku kulturu na tlu danasnje Banjaluke smijenila je rana srednjevjekovna civilizacija slovenskih plemena. Tragovi naselja koje prema pronadjenoj keramici, pripada periodu od 8. do 12. vijeka, pokazuju da su Sloveni u to doba zivjeli u malim otvorenim naseljima, a da su se u doba opasnosti zakljanjali na male utvrdjene uzvisine, nazvane Gradine. Tadasnje naselje koje se nalazilo na mjestu danasnjeg Kastela dozivjelo je brojne promjene I razaranja u periodu od 5 do 12 vijeka usljed brojnih migracija stanovnistva, ali se kontinuitet njegovog razvoja nije prekidao.

Ipak prvi znacajniji period razvoja naselja vezan je za period srednjeg vijeka. Ime Banja Luka prvi put se spominje 1494. godine u povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovica, izdatoj u Budimu. U tom trenutku, tvrdjava Banja Luka se nalazila u sastavu Ugarske Jajacke banovine, ugarske tvorevine nastale odmah po padu srednjovjekovne bosanske kraljevine pod Turke 1463 godine. Kako se u povelji o tvrdjavi Banjoj Luci pominje samo jedan kastelan to se zakljucuje da je ona 1494. godine bila manje utvrdjena od zvecaja, ili Bocca u kojima se imenuju po dva vojna zapovjednika. U povelji iz 1525. godine precizno se navodi da je Banja Luka zapravo ime tvrdjave koja se zvala CASTELL NOSTRO BAGNA LUCA. Iz sadrzaja navedene povelje, moglo bi se cak zakljuciti da je tvrdjava Banja Luka bila izgradjena na mjestu nekog starijeg I manjeg utvrdjenja poslije 1463. godine, kao dio granice na Vrbasu u sistemu odbrane ugarskog kraljevstva protiv Turske (Jajce je bilo jajjuznija tacka).

U sklopu Bosanskog sandzaka ovaj grad u drugoj polovini 16. vijeka dobija veliki drustveno-politicki I strateski znacaj, narocito od 1553. kada tadasnji bosanski sandzakbeg Sofi Mehmed-pasa prenosi u Banja Luku stolicu bosanskog namjesnika. U novim drustveno-ekonomskim uslovima doslo je do intenzivne izgradnje naselja sa velikim brojem znacajnih javnih objekata, na vrhunskom nivou osmanske kulture I arhitekture. U popisu objekata koje je za svoga zivota sagradio Kodza Mimar Sinan, najpoznatiji turski arhitekta toga vremena, spominje se I dzamija Sofi Mehmed-pase u Banja Luci.

Novi graditeljski zamah tvrdjavi u 8. I 9. deceniji 16 vijeka daje Ferhad-pasa Sokolovic, posljednji bosanski sandzakbeg I prvi beglerbeg bosanski, koji ce svojom aktivnoscu na polju izgradnje Banja Luke prevazici sve druge namjesnike koji su u tom gradu stolovali I dali svoj pecat razvoju grada. Ostavstina Ferhad pase ostace trajna urbana vrijednost I vjekovima predstavljati okosnicu daljnjeg razvoja mjesta. Ferhad-pasa Sokolovic izgradnjom svojih objekata udara temelje novom gradu, tzv. Donjem Seheru, nizvodno od srednjovjekovnog I ranoturskog Gornjeg Sehera, na uscu rijeke Crkvene u Vrbas u podnozju tvrdjave Kastel, koja je u to vrijeme imala samo funkciju tophane (arsenala). Sam Kastel ce biti 1587. godine dogradjivan da bi za vlade sultana Mehmeda III, na prelazu iz 16. u 17 vijek bio pretvoren u grad. Iz Ferhat-Pasine darovne povelje, sastavljene 1587. godine, saznajemo za citav niz objekata u okviru njegove zaduzbinske djelatnosti; izgradjenu dzamiju Ferhadiju, uz nju za sebe grobnicu (turbe), osnovnu skolu (mekteb), vodoskok (sadrvan) pred dzamijom, javno kupatilo (hamam), vodovod, sahat-kulu, javno kupatilo, karavan-saraj (konaciste za karavane) I uz njega ambar za zito, dva mosta, preko Vrbasa I Crkvene mlin sa tri vitla, oko dvije stotine ducana (trgovackih I zanatskih radnji), dvor za bosanskog beglerbega I dvije kaldrmisane ceste “od stare banjalucke do carsije” I “od mekteba do tophane”. (Prolazio kroz Kastel).

Zakladnicom, koja je napisana I potpisana u januaru 1587. godine osigurava dalje sredstva za izgradnju jedne robne kuce (bezistana), vise skole (dar-ul-hadis, medresa), za prekrivanje karavan-saraja olovom, za udvostrucenje hanana, za zidanje kamenih stupova pod mostom na Vrbasu. Zna se iz kasnijih dokumenata da je njegov bezistan, podignut iz ovih zavjestanja, imao oko stotinu ducana, a njegova medresa bila je najznacajnija visa skola medju pet banjaluckih medresa. Ogromna materijalna sredstva koja su mu bila potrebna za izgradnju brojnih javnih I monumentalnih objekata ocigledno su odbijana ratnim plijenom iz uspjesnih turskih pohoda u drugoj polovini 16 vijeka. Cetvrti polustih natpisa na portalu izricito kaze da je I sama Ferhadija podignuta “ratnim imetkom”.

Postoji podatak da je gradsko sajmiste-pijaca-1776. godine preseljena iz Gornjeg Sehera u Donju Banjaluku, ali je prostor ispod Kastela zbog sirine I oblika I prije ovog datuma mogao sluziti kao pazariste. Danasnja gradska trznica zapravo je logican ostatak tradicije jos iz ovog vremena. Ravan plato ispod sjevernih I zapadnih bedema tvrdjave koji zahvata zemljiste od nekadasnjeg sanca prema Crkveni sa jedne strane, a sa druge se prostire u pravcu jugozapada, ulazeci u ulice koje su cinile carsiju, logicno je mogao od ranije biti trzni prostor Banja Luke.

Neizradjena sredisnja povrsina se zadrzala do danasnjeg dana. Zahvaljujuci foto dokumentaciji iz mnogo kasnijeg perioda vidi se da se tu odrzavao jedan od najvecih vasara u tadasnjoj Bosni I Hercegovini.

Od 1638. godine, Banja Luka vise nije sjediste bosanskog namjesnika. Ovim umanjenjem administrativnog znacaja doslo je do stagnacije u njenom urbanom razvoju koji je u periodu od 1545. do 1638. godine, kada je ona funkcionisala kao upravni vojni centar bosanskog pasaluka, bio izrazito jak. Zato se sve vece graditeljske intervencije u narednom periodu, (posebno 18 vijek) odnose uglavnom na objekte vojne namjene unutar tvrdjave. Tako se u Ferhad-Pasinoj tophani sa kraja 16. vijeka osniva radionica za izradu topova I topovskih djuladi. Prve znacajnije popravke tvrdjave izvrsene su 1712. godine. I mada se ona razvijala u 17. vijeku njeni konacni gabariti ce se formirati tek u ovoj obnovi koja je trajala 2 godine (1712-1714, vrijeme Numan-pase Cuprilica).

Obnova, prosirenje I ojacavanje tvrdjave svakako su bili podstaknuti ucestaloscu austro-turskih ratova krajem 17. I u prvim decenijama 18. vijeka. Inzenjeri-graditelji tada su je prosirili, po uzoru na ravnicarske tvrdjave (tkz. Vaubanov sistem) preko Save, te njena silueta dobila je danasnju formu izduzenog trapeza omedjenog bedemima, bastionima sa kulama I podzemnim prolazima, dok je vodenim sancem okruzena sa zapadne strane. O izgledu tvrdjave I grada u prvoj polovini 18. vijeka dosta detaljno nas obavjestavaju austrijske karte nastale u vrijeme austrijsko-turskog rata 1737. godine I velike bitke pod Banja Lukom koja se vodila 4. avgusta te iste godine. Mada se crte, ciji su autori uglavnom anonimni austrijski oficiri, medjusobno razlikuju po tehnici I detaljima, one daju prilicno usaglasenu sliku o strukturi tvrdjave, svakako najznacajnijem I u vojnom smislu najzanimljivijem objektu u to vrijeme. Na Vrbasu je ucrtan Ferhad-Pasin most, a na Crkveni nekoliko mostova, od kojih je jedan u blizini njenog usca, drugi na prostoru danasnje pijace, treci na potezu danasnje Ulice Vojvode Momcila, a cetvrti ispod Pobrdja, uz danasnju Karadjordjevu ulicu. Uz most kod usca Crkvene u Vrbas, na lijevoj obali, naznacen je cardak. Na karti je takodje ucrtana dzamija I jos dva objekta. Iz osamdesetih godina 18. vijeka poticu nesto pouzdaniji opisi I nacrti tvrdjave. Iz tih novijih opisa, postoje podaci o postojanju 30 ambara za zito kao I postojanje tzv. Carevog ambara. Sve do 1826. u sklopu tvrdjave nije nista obnavljano, ali te godine je u tvrdjavi izgradjeno jedno od banjaluckih javnih kupatila, hamama, takozvano Vojno kupatilo.
Jedini objekat vojne namjene znatnijih dimenzija iz tog perioda podignut je uz jugozapadne bedeme tvrdjave oko 1865. godine. Objekat, kasnije nazvan kasarna za artiljerce, podignut je na zapadnoj strani na samoj obali Vrbasa, na podignutoj terasi sa podzidom od sedre (odmah do danasnjeg mosta Patre). Pravougaoni prozori u austrougarskom periodu su obradom od opeke dobili polukruzni oblik. Prema ostacima drvenih greda na fasadama moze se pretpostaviti da je zgrada imala neku vrstu drvenih verandi ili setnica, osmatracnica.

Tvrdjava kao ni carsija u periodu uoci austrougarske okupacije ne dozivljava modernizaciju, cak se smatra da je sredinom 19 vijeka bila prilicno ostecena o cemu svjedoce mnogi zapisi putopisaca prolaznika. Ipak, tvrdjava u ovom periodu I dalje zivi o cemu svjedoci postojanje niza zgrada, skladista, kula I prostranih dvorista koja se aktivno koriste.

Austrougarska uprava nije bila pretjerano zainteresovana za modernizaciju stare tvrdjave I njenu upotrebu u vlastite vojne svrhe. Jedan od rijetkih objekata veceg gabarita koje su nove vlasti sagradile u prvim godinama okupacije je tzv. Kamena zgrada, u sjeveroistocnom dijelu tvrdjave. (Tu se danas nalazi smjesten Zavod za zastitu spomenika kulture RS).

Iz prvih godina po okupaciji sacuvalo se nekoliko fotografija na kojima se vidi Kastel. Medju pomenutim fotografijama su posebno znacajne one koje prikazuju sanac (kanal sa vodom oko tvrdjave), zatim malu kulu koja je zapravo bila prva ulazna kula, te nekadasnji Pasin konak u okviru juznih bedema, te bastion I osmatracnicu kod usca Crkvene (danas malazagadjena rijeka koja protice sa sjeverne strane Kastela) u Vrbas. Komunikacija koja je povezivala staru carsiju sa drugom obalom Vrbasa je u prvim godinama austrougarske vlasti prolazila kroz Kastel, vodeci kroz obe kule I izlazeci na most. Bila je to jedna od najvaznijih transferzala I najprometnijih veza izmedju sadrzaja na lijevoj I desnoj obali Vrbasa.

Od zavrsetka drugog svjetskog rata do seste decenije ovog vijeka, preciznije od 1959 godine, kada je JNA napustila tvrdjavu, Kastel je I dalje sluzio za vojne svrhe, ali sa gubitkom njegovog odbrambenog znacaja rasla je nebriga prema tvrdjavi kao I njena zapustenost.

U posljednje cetiri decenije kule, dvorista, bedemi, zgrade I podgradje Kastela su koristeni u raznovrsne svrhe. Tu su bili smjesteni Muzej
NOR-a, ljetna pozornica, ugostiteljski sadrzaji, park palih boraca, djecije igraliste, a u susjednom podgradju je I dalje bujala pijaca, sa regulisanim, ali I nekontrolisanim prodajnim I skladisnim punktovima. Sveobuhvatnih zahvata u smislu njegove revitalizacije, osim na nivou projekta (iz 1974, 1975, 1980, 1988. godine), zapravo nije ni bilo.

U nekoliko navrata, pocev od 1972. godine, unutar tvrdjave I na prostoru rubne zone su vrsena arheoloska istrazivanja, ciji zavrsetak predstoji uporedo sa sanacijom I konzervacijom ovog spomenika kulture naslijedja prve kategorije. U registrunkulturnih dobara Kastel je rjesenjem Republickog zavoda za zastitu kulturno-istorijskog I prirodnog naslijedja BiH, br. 726/50 iz 1950 godine proglasen dobrom kulturno-istorijskog nasljedja, tada Bosne I Hercegovine, a danas Republike Srpske. On uziva status nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog znacaja.

<<Vrh

<<Pocetna stranica