Pariz
Pariz (fr. Paris, lat. Lutetia) je
glavni i
najveći grad Francuske. Nalazi se u centru Pariskog basena, nad rijekom
Senom (La Seine). Rijekom je podeljen na dva dijela: na sjevernu „Desnu obalu“
i na južnu, manju, „Lijevu obalu“. Grad predstavlja političko, ekonomsko,
obrazovno i kulturno središte centralizovane francuske države, a i
Evrope.
Pariz je jedan od najznačajnijih svijetskih gradova. U njemu su sjedišta
međunarodnih organizacija UNESKO, OECD i neformalnog Pariskog kluba. Sa
svijetom je povezan preko 2 velika aerodroma i 6 glavnih železničkih
stanica.
U Parizu se nalaze mnoge znamenitosti i turističke atrakcije. Sa
istorijom dugom 2 milenijuma, ovaj grad je bio mijesto značajnih
istorijskih događaja i stecište umetnika. Zbog toga svake godine Pariz
posjeti do 30 miliona turista. Po broju turista Pariz je najposjećenija
svijetska turistička destinacija. Takođe je poznat po imenu „Grad
svjetlosti“.
Grad ima preko dva miliona stanovnika (2.138.551, po popisu 2005.), a
šira urbana zona oko 9,6 miliona (9.644.507). Ova gusto naseljena
aglomeracija je najveća u Evropskoj Uniji.
Pariz je zaseban departman u Francuskoj sa brojem 75 i sjedište
administrativnog regiona Il-d-Frans (Île-de-France). Sem Pariskog
departmana u njegov sastav ulaze i: Eson (Essonne) broj 91, Senski
visovi (Hauts-de-Seine) broj 92, Sena Sen Deni (Seine-Saint-Denis) broj
93, Sena i Marna (Seine-et-Marne) broj 77, Dolina Marne (Val-de-Marne)
broj 94, Dolina Oaze (Val-d'Oise) broj 95 i Ivlen (Yvelines) broj 78.
Pariz je podijeljen u dvadeset numerički organizovanih oblasti (arondismana).
Arondismani su raspoređeni po spiralnoj šemi, sa prvim arondismanom u
centru grada.
Pariz se prostire na 105,4 kvadratna kilometra. Grad ima dvije velike
gradske šume koje ga odvajaju od predgrađa: Bulonjsku i Vensansku.
Grad se nalazi u umjerenoj klimatskoj zoni. Srednja godišnja temperatura
iznosi 10,8 stepeni, dok je prosječna godišnja količina padavina 647
milimetara. Najtoplliji je mesec jul sa prosjekom od 18,4 stepeni, a
najhladniji januar sa 3,5 stepena. Najviše padavina ima u maju, a
najmanje u februaru.
Reka Sena povezuje Pariz sa unutrašnjošću zemlje (Burgundija) i sa
kanalom La Manš. Blizina velike rijeke je bila razlog za osnivanje grada
na ovom mijestu i najvažniji faktor njegovog razvoja. Veći dio grada, koji
se nalazi na desnoj obali, posvećen je institucijama trgovine i
finansija, dok je lijeva obala sa Latinskom četvrti univerzitetski i
stambeni centar.
Ostrvo De la Site se nalazi u srcu grada. Tu je nastalo prvo naselje u
doba antike. Godine 1584. kralj Anri III je povezao manja ostrva i dobio
veću površinu za izgradnju. Vremenom je ostrvo od 8 hektara poraslo na
17. Most koji povezuje obale Sene preko ovog ostrva, „Novi most“ (Pont
Neuf), je najstariji sačuvani most u Parizu.
Nekadašnje Ostrvo labudova (Île aux Cygnes) je 1773. spojeno sa Marsovim
poljima.
Najviše prirodno uzvišenje u gradu je brdo Monmartr sa 129 metara
visine. Do njegovog vrha vozi žičara. Tu se nalazi crkva Sakre ker
(„Sveto srce“).
Grad je nastao sredinom 3. veka prije naše ere oko keltske trvđave pod
imenom Lutecija. Tvrđava se nalazila na ostrvu De la site. Ime Lutecija
se po prvi put pominje godine 53. p. n. e. u šestoj knjizi Julija Cezara
iz ciklusa O Galskim ratovima (De Bello Gallico).
Pretpostavlja se da je Pariz kasnije ime dobio po keltskom plemenu
Parizi (Parisii).
Kada su se Rimljani približili ovom naselju 52. godine p. n. e., Parizi
su spalili Luteciju i sve mostove. Rimljani su na lijevoj obali Sene
sagradili novi grad na brdu koje će kasnije biti poznato kao brdo Svete
Ženevjeve. Tu su sagradili terme, forum i amfiteatar. U rimskoj Galiji
ovaj grad se zvao Civitas Parisiorum, ili Parizija, i nije imao veći
značaj.
Dolazak Merovinga u 5. veku je označio kraj rimske vladavine. Godine
508. Pariz je postao prestonica merovinške države pod kraljem Hlodvogom
I. Tokom vladavine Karolinga grad su više puta napadali Normani. Vladari
dinastije Kapet su Pariz proglasili prijestonicom Francuske. Kralj Filip
II Avgust (1165–1223.) je utvrdio grad i sagradio palatu Luvr. U to
vreme se na desnoj obali razvilo zanatstvo. Prva natkrivena pijaca je
otvorena 1181. Početkom 14. veka iz više manjih škola se razvio
Univerzitet Sorbona. Kralj Šarl V je na levoj obali Sene podigao zidine
za odbranu grada od Engleza. Godine 1370. podigao je zid i na desnoj
obali. Tokom Stogodišnjeg rata, Parizom su od 1420. do 1436. vladali
Englezi.
Pariz je bio katolička tvrđava za vreme vjerskih ratova u Francuskoj u
drugoj polovini 16. veka. U Bartolomejskoj noći 24. avgusta 1572.
hiljade francuskih protestanata (hugenota) su pobijeni u Parizu. Za
vrijeme vladavine Luja XIV uvedeno je ulično osvetljenje, modernizovano
snabdevanje vodom i izgrađene bolnice. On je naredio rušenje gradskih
zidina i izgradnju velikih gradskih bulevara. Kraljeva rezidencija se
preselila u Versaj. Ipak, Pariz je ostao, bez premca, politički,
privredni i demografski centar Francuske.
Godine 1789. u Parizu je izbila Francuska revolucija koja je utrla put
zbacivanju monarhije i osnivanju francuske Republike. Nova gradska
utvrđenja su podignuta 1844. na mjestu današnjeg Periferijskog bulevara.
Sa dužinom od 39 kilometara, sa 94 bastiona i 16 tvrđava, ovo je
predstavljalo najveće utvrđenje na svetu.
U drugoj polovini 19. i prvoj polovini 20. veka u Parizu je održano šest
Svijetskih izložbi (1855, 1867, 1878, 1889, 1900. i 1937.). Ove izložbe su
podvukle globalni kulturni i politički značaj Pariza. Njemačke trupe su
osvojile Pariz 1871. Uslijedila je narodna pobuna poznata kao Pariska
komuna. Period od 1871. do 1914. se označava kao „Bel epok“ (lepa epoha,
belle époque). Grad je u drugoj polovini 19. veka doživio velike
arhitektonske promijene po planovima barona Osmana. Cijeli blokovi
krivudavih i uskih srednjevijekovnih ulica su srušeni da bi se izgradile
široke avenije, bulevari i neoklasicističke fasade koje su slika Pariza
danas. U to doba su izgrađene železnička stanica Lion, zgrada Opere,
most Aleksandra III, i prepoznatljive stanice metroa u stilu ove epohe.
Letnje Olimpijske igre su održane u Parizu 1900. i 1924.
Pariz je bio pod njemačkom okupacijom u Drugom svetskom ratu od 1940. do
25. avgusta 1944.
U maju 1968. Pariz je bio centar studentskih demonstracija, masovnih
štrajkova i nereda. Godine 2005. neredi su izbili u siromašnim
imigrantskim predgrađima i proširili se na druge gradove Francuske.
Francuska prijestonica ima na stotine vrijednih istorijskih građevina,
crkava, ulica, trgova i parkova, oko 160 muzeja, 200 umetničkih
galerija, oko 100 pozorišta, preko 650 bioskopa i više od 10.000
restorana. Stalno postoji bogata ponuda kulturnih događaja, poput
koncerata, izložbi, festivala i modnih izložbi. Dvorci Fontenblo i
Versaj (oba u predgrađima) i obale Sene su na UNESKO-voj listi svijetske
baštine. UNESKO ima svoje sjedište u Parizu.
Gradska katedrala Notr Dam izgrađena je u gotskom stilu između 1163. i
1235. Druga znamenita crkva je bazilika Sakr ker na brdu Monmartru iz
1914.
Najznačajniji muzeji u Parizu su: Muzej Luvr, Muzej Orsej (posvećen
umetnosti 19. veka, naročito umetnosti Impresionizma), Centar Žorž
Pompidu (Nacionalni muzej savremene umetnosti), Muzej čoveka (etnologija
i antropologija), Pikasov muzej, Rodenov muzej, Pariske katakombe itd.
Mazarenova biblioteka iz 1643. je najstarija javna biblioteka u
Francuskoj. Nacionalna biblioteka Francuske se nalazi na dvije lokacije.
Zgrada „Rišelje“ je u drugom arondismanu, a krilo „Fransoa Miteran“ u
13. Broj knjiga u ovoj biblioteci se procenjuje na 30 miliona. U Parizu
postoji 55 javnih biblioteka.
Zbog istorijske politike centralizacije u Francuskoj, sva najbolja
pozorišta, opera i balet Francuske su skoncentrisani u Parizu.
Najpoznatija pozorišta su Komedi fransez (Comédie-Française, osnovano
krajem 17. veka) i Pozorište na Jelisejskim poljima (Théâtre des
Champs-Élysées, osnovano početkom 20. veka). Nacionalna opera Pariza
nastupa na dve lokacije. Jedna je stara zgrada opere (Opera Garnije, po
arhitekti Šarlu Garnijeu), otvorena 1875, koja je sa 11.237 kvadratnih
metara najveći svetski teatar. U njoj nastupa i baletska trupa Pariske
opere. Druga lokacija je Opera Bastilja, otvorena 1989. Zabavni i
revijalni program je reprezentovan u teatrima poput Mulen ruža i Lida.
Poznate građevine, avenije, parkovi i četvrti Pariza su još:
Monmartr - stecište umetnika i boema.
Avenija Jelisejska polja - najpoznatija pariska avenija.
Monparnas - istorijska četvrt umetnika. Danas je tu visoki i
kontroverzni oblakoder.
Trijumfalna kapija - slavoluk posvećen francuskim ratnicima.
Panteon - bivša crkva, od 19. veka mauzolej zaslužnih francuskih
velikana.
Palata invalida - niz reprezentativnih građevina iz 17. veka namenjenih
smeštaju ratnih veterana. Danas je to muzej i grobnica više istorijskih
ličnosti, uključujući Napoleona.
Gran pale - velika izložbena hala iz 1900.
Ajfelova kula - spomenik arhitekture industrijskog doba iz 1889.
Trg Konkord - mesto gde se za vreme Francuske revolucije nalazila
giljotina. Danas je u središtu trga egipatski obelisk iz Luksora.
Park Tiljerije - istorijski park pored palate Luvr
Latinska četvrt - stecište univerzitetske omladine, profesora i
intelektualaca.
Groblje Per Lašez - na njemu su sahranjene mnoge značajne ličnosti
(Balzak, Šopen, Oskar Vajld, Edit Pjaf, Marija Kalas, Džim Morison...).
Defans - moderna četvrt savremene arhitekture sa finansijskim
institucijama.
U starom i srednjem veku, a i kasnije, stanovništvo Pariza je prolazilo
kroz brojne ratove, epidemije i periode gladi, tako da je njihova
brojnost stagnirala. Tako je, recimo, 1832. u epidemiji kolere stradalo
20.000 ljudi. Tek je period Industrijske revolucije u 19. veku označio
početak snažnog demografskog razvoja. Od 1846. do 1876. broj stanovnika
se od jednog milona udvostručio. Godine 1921. u Parizu je živelo 2,9
miliona ljudi. Do danas je broj stanovnika u užem, centralnom Parizu
opao, ali se njihov broj u Pariskom regionu popeo na više od 9 miliona.
Po gustini stanovništva u užem centru, Pariz je prvi među milionskim
gradovima sveta.
Po zakonu, francuski popisi stanovništva ne smeju da prikupljaju podatke
o etničkoj ili religijskoj pripadnosti stanovništva. Međutim, po
podacima popisa iz 1999. vidi se da je 19,4% stanovništva rođeno van
evropske Francuske. Po tome je Pariz veoma multikulturalan grad. Najviše
novih imigranata pristiže iz Kine i Afrike.
Istorijski, u Pariz su se doseljavali Italijani, Jevreji iz centralne
Evrope, Rusi posle Oktobarske revolucije, Jermeni, ljudi iz francuskih
kolonija, španski, portugalski i severnoafrički ekonomski emigranti od
1950-ih od 70-ih.
Kao međunarodni poslovni, trgovinski i turistički centar, Pariz ima
razvijenu transportnu mrežu autoputeva, brzih pruga i dva velika
aerodroma.
Gradski prevoz uključuje 654 autobuske linije, metro, 3 linije tramvaja,
prigradsku železnicu i privatnike koji opslužuju 1.070 sporednih
autobuskih linija.
Pariski metro ima 380 stanica i 16 linija (14 glavnih i dve sporedne).
Dužina šina je 221.6 km. Pošto je rastojanje među stanicama malo, od
1960-ih uveden je sistem 5 ekspresnih linija ka udaljenim predgrađima
pod imenom RER. Pariz ima i 4 linije lake željeznice.
Pariz je glavni centar nacionalnog sistema željeznica. U gradu postoji 6
željezničkih stanica: Sjever (Gare du Nord), Monparnas (Gare
Montparnasse), Istok (Gare de l'Est), Lion (Gare de Lyon), Austerlic
(Gare d'Austerlitz) i Sen Lazar (Gare Saint-Lazare). Postoje tri tipa
železničkih linija: linije velike brzine (TGV), linije normalnih brzina
i prigradska železnica.
Od jula 2007. grad Pariz nudi građanima i turistima sistem
iznajmljivanja bicikala za gradsku vožnju (Velib). Za ovu namenu
određeno je 750 stanica sa oko 10.000 bicikala.
Dva velika pariska aerodroma su Orli (južno od grada) i Šarl de Gol kod
mesta Roasi. Postoji i mnogo manji aerodrom u Boveu, oko 70 km severno
od grada. Četvrti aerodrom, Le Burže, služi samo za poslovne avione i
sajmove avijacije.
Grad ima 3 glavna autoputa i oko 2000 kilometara magistralnih puteva.
Glavni sportski klubovi u Parizu su fudbalski klub Pari Sen Žermen,
košarkaški Rasing i ragbi klub Stad Franse Pari.
Stad de Frans je najveći gradski stadion. Izgrađen je za Svijetsko
prvenstvo u fudbalu 1998. i ima 80.000 sedišta. Koristi se za fudbalske
i ragbi utakmice, kao i za atletiku.
U Parizu su održane dvije Ljetnje Olimpijade (1900. i 1924.) i dva Svijetska
prvenstva u fudbalu (1938. i 1998.).
Svake sezone biciklistička trka Tur de Frans ima drugačiju maršutu, ali
se završna etapa uvek vozi u Parizu. Od 1975. cilj je na aveniji
Jelisejska polja.
Otvoreno prvenstvo Francuske u tenisu se svake godine igra na crvenoj
glini stadiona Rolan Garos u okolini Pariza. To je jedan od 4 prestižna
„Grend slem“ turnira.
