Najobimniji razvitak imala je proza, posebno roman. Prve godine posle oslobođenja bile su tradicionalno obeležene pripovetkom i memoarskom prozom, dok su pokušaji romana, ako se izuzmu tri velika Andrićeva ostvarenja, dosta retki. Roman je i dalje pokazivao znake tradicionalnog zaostajanja. Međutim, početkom 50-ih godina počinje ekspanzija romana koja traje sve do danas. Do tada je pripovetka nesumnjivo bila glavna narativna vrsta, a onda je to mesto zauzeo roman i zadržao ga i u narednim decenijama.

Vesnici preporoda srpskog romana jesu Mihailo Lalić s romanom Svadba (1950) i Dobrica Ćosić s romanom Daleko je sunce (1951). Prekretnička godina bila je 1952, kada su se pojavila dva velika romana, Pesma Oskara Daviča i Prolom Branka Ćopića. Iako se međusobno razlikuju po postupku i izrazu, ta četiri romana imaju zajedničko tematsko ishodište. U njima su prikazani različiti vidovi naše oslobodilačke borbe i revolucije. Roman s temom iz NOB-a zauzima središnje mesto u romansijerskoj produkciji 50-ih godina, a četiri spomenuta pisca njegovi su glavni predstavnici. Dok su Davičo i Ćopić u romanu potvrdili ono što su ranije postigli u poeziji odnosno u pripoveci, Lalić i Ćosić ostvarili su se prvenstveno kao romansijeri.

Mihailo Lalić (1914), kao i većina crnogorskih pisaca, njegovih savremenika, razvio se i stvarao u beogradskom književnom krugu, ali i on je, u još većoj meri nego oni, tematski vezan za stvarnost Crne Gore i kao pisac ponikao je s njenoga duhovnog tla. Prve radove, pesme i pripovetke, počeo je objavljivati 1935, ali je zapažen tek posle rata. Do sada je štampao nekoliko knjiga pripovedaka i deset romana. Pripovetke su mu, i pored nesumnjivih vrednosti, ostale u senci romana. U prvom romanu, Svadba, prikazan je jedan detalj ratne drame na severu Crne Gore: život u kolašinskom zatvoru, beg grupe odvažnih na slobodu. Vrednosti dela su tradicionalne: epska jednostavnost, izvorno pripovedanje, upečatljivost likova i situacija, dramska napetost radnje. Nakon Svadbe usledio je ciklus od pet ratnih romana. Radnja se i u njima zbiva pretežno iza vatrenih linija, u pozadini, ilegalnosti, u zatvorima i logorima. Umetnički je postupak, međutim, bitno različit. Dok je Svadba klasično realističko delo, ostali su moderno koncipirani psihološki romani dati tehnikom unutrašnjeg monologa a neki, uz to, ispripovedani u prvom licu. Nova orijentacija dobila je najpotpuniju potvrdu u najboljem Lalićevu romanu Lelejska gora (1957; druga, konačna verzija 1962). Polazeći od jednog naoko nevažnog detalja, slučajnog odvajanja glavnog junaka od partizanske grupe s kojom se skrivao na okupiranoj teritoriji, taj roman je izrastao u modernu poemu o čoveku, protkanu dramatičnim okršajima, lirikom slika i osećanja, introspektivnim analizama i misaonom uznemirenošću ljudskom sudbinom. Drugi veliki Lalićev roman Hajka (1960) neposredan je nastavak prethodnoga. U njemu je prikazana krvava četnička i italijanska hajka na desetkovane ostatke partizana. Tom događaju dato je univerzalno značenje. Tu se sve zaverilo protiv čoveka: i priroda, i institucije ljudskog društva, i nevidljive sile u čoveku, i one izvan njega. U postupku se stapaju epsko i lirsko, psihološko i sociološko, realističko o moderno. Tim sintetičkim težnjama Hajka se otvara prema novom ciklusu sastavljenom od četiri romana među kojima je najbolji prvi Ratna sreća (1973). U njima je data epski široko zasnovana romansirana istorija moderne Crne Gore, od vremena kralja Nikole do narodne revolucije.

Dobrica Ćosić (1921) razvijao se na sličan način kao i Lalić. Njegov prvi roman Daleko je Sunce (1951) doneo je nov, nekonvencionalan, problemski pristup tematici NOB-a. U njemu je data sudbina jednog partizanskog odreda u Srbiji, koji je ostao iza glavnine vojske da vodi gerilski rat. Okružen sa svih strana neprijateljem, odred se našao pred sudbonosnom dilemom: da li nastaviti borbu ili se rasformirati kako bi se izbeglo uništenje. To je uzbudljiv akcioni roman, ostvaren tradicionalnim realističkim postupkom, jednostavan i čitljiv, tako da je vrlo brzo postao omiljen u najširim slojevima čitalaca. U drugom romanu, Koreni (1954), Ćosić se vraća u prošlost Srbije, u sumrak obrenovićevske epohe. Okosnicu radnje čini porodična hronika, istorija raslojavanja bogate seoske porodice, sukob očeva i sinova, njeno grčevito nastojanje da dobije naslednika u situaciji kada biološke snage sahnu. U pozadini su dati socijalni i politički potresi tog doba. Novina Korena je, pre svega, u postupku i stilu. To je poetski psihološki roman, umnogostručene subjektivne perspektive, u kojem se dramatični sudari među ličnostima osvetljavaju iz više uglova, sa stanovišta svih aktera radnje. S Korenima je Ćosić započeo ciklus romana koji svi zajedno treba da pruže romansiranu istoriju moderne Srbije. U Deobama (1961), opsežnom trotomnom romanu, ponovo smo na ishodištu piščevih traganja za smislom minulih epoha. To je roman o kontrarevoluciji, srpski Tihi Don, posvećen istorijskoj, sociološkoj i psihološkoj analizi četništva. Pisac je duboko potresen strahotama o kojima govori, otuda je njegovo kazivanje uznemireno, isprekidano, sa stalnim dramatičnim naglascima, a njegov stil nazvan je patetičnim realizmom. Ćosićeva snaga je u otkrivanju sudbinskih kolektivnih drama. Stvarani junak romana jeste masa, pokret, dok su pojedinci određeni pre svega kao pripadnici mase i pokreta. Zamisao o romanu kao istoriji zemlje i naroda najpotpunije je ostvaren u Vremenu smrti (I-II, 1972; III, 1975; IV, 1979), složenoj književnoj kompoziciji sastavljenoj od nekoliko samostalnih romansijerskih celina, u kojoj je prikazana najteža i najsudbonosnija godina u istoriji Srbije, hiljadudevetstopetnaesta. Poslednji Ćosićev roman, Grešnik (1984), nastavak je prethodnih i ujedno otvaranje novog kruga čija je tema kritička analiza komunističkog pokreta između dva rata.

Početkom 50-ih godina u prvi red naših prozaista izbija Vladan Desnica (1905-1967), srpski pisac iz Hrvatske. Nastavljačke tradicije dalmatinske proze, moderni sledbenik Matavulja, on se karakterom svog dela i svojim delovanjem uklapa i u srpsku i u hrvatsku književnost. Kao pisac razvijao se sporo: prvi rad objavio je 1933, a prvu knjigu, roman Zimsko ljetovanje, objavio je 1950. Pisao je romane i pripovetke, eseje iz naše kulturne istorije ili s opštim temama, prevodio je s italijanskog. U početku kod njega preovlađuje deskriptivni postupak, regionalizam, anegdotizam, slikanje pojavnih vidova stvarnosti. Kasnije se njegov realizam sve više modernizuje, sociološka komponenta upotpunjuje se psihološkom i meditativnom. Realni geografski prostor prepoznatljiv je, ali su neki momenti u njemu prenaglašeni tako da dobijaju simboličko značenje. U romanu Zimsko ljetovanje grupa građana, pobegavši iz razorenog Zadra u susedno selo Smiljevac, kao da ulazi u sasvim nov svet, geografski blizak, ali sasvim nepoznat i zastrašujući. Taj roman, mozaički komponovan, statičnih detalja i okamenjenih predela, jezički ostvaren zrelim, intelektualizovanim izrazom, nema ničega zajedničkog s drugim romanima s početka 50-ih godina. U njemu nema ni trunka ideologije, ni revolucionarne patetike, ni ogorčenosti na okupatora, nego samo surova, groteskna slika života. U nekim delima, naročito kasnijim, regionalna obeležja sasvim se gube, a umesto socijalnih prvenstvo dobijaju egzistencijalne teme. U postupku se, uz realizam i psihologiju, javljaju i novi elementi, poetizam i esejizam. Fabula se reducira, događaji gube značaj, pripovedanje se zamenjuje intelektualnom analizom. Tim postupkom, uz više pripovedaka, izgrađeno je i njegovo najznačajnije delo, esejističko-poetski i filosofski roman Proljeće Ivana Galeba (1957), povest o sudbini umetnika, muzičara, satkana od njegovih sećanja i samoanaliza, razmišljanja i slika, snažno sintetičko delo, jedan od najboljih jugoslovenskih posleratnih romana.

Uz Desnicu treba spomenuti još neke srpske pisce iz Hrvatske, pesnika Vladimira Popovića (1910), autora jedne od najboljih poema iz NOB-a Oči; pesnika za decu Gligora Viteza (1911-1966); prozaika Vojina Jelića (1921), koji je u svojim romanima i pripovetkama dao sliku seoskog života u dalmatinskoj Zagori; hroničara revolucije Milana Nožinića (1921); pesnika i novelistu Milana Lentića (1920); pesnika, pripovedača i romansijera Dragana Božića (1931), književnog kritičara Stanka Koraća (1929) a od mlađih pesnika Jordan Jelić (1942) i Zdravko Krstanović (1950). Svi su oni između dve književnosti. Za većinu se može reći isto što i za Desnicu: da su postali hrvatski ne prestajući da budu srpski pisci.

Iste godine kad i Vladan Desnica objavio je prvu knjigu Meša Selimović (1910-1982), pripovedač iz istočne Bosne. Njegovo sazrevanje bilo je sporo, još sporije nego Desničino. Prvu knjigu, zbirku pripovedaka Prva četa (1950), objavio je u 40-oj, a drugu, roman Tamnica (1961) u 51-oj godini života. Obe je kritika primila s nepoverenjem. Nisu mnogo bolje prošle ni sledeće njegove knjige, zbirka pripovedaka Tuđa zemlja (1962) i kratki poetski roman magla i mjesečina (1965), iako su to bila već sasvim zrela ostvarenja. Njihova vrednost uočena je tek kada se pojavio veliki roman Derviš i smrt (1966), koji je kritika odmah oduševljeno pozdravila kao izuzetno delo. Radnja romana zbiva se u 18. veku, u Sarajevu; junak je Ahmed Nurudin, derviš; svako poglavlje počinje nekim citatom iz Kurana kao motom. Međutim, taj istorijski i civilizacijski sloj predstavlja samo jednu, i to manje važnu, stranu ovog dela. Po gledanju na čoveka i razumevanju njegova odnosa prema društvenim institucijama ono je izrazito moderno i posve savremeno. Roman snažne misaone koncentracije, pisan u ispovednom tonu, monološki, s izvanrednim nadahnućem, Derviš i smrt povezuje drvenu mudrost s modernim misaonim nemirima. On počinje od religioznih istina kao oblika dogmatskog mišljenja da bi došao do čovekove večne upitanosti pred svetom, do spoznaje patnje i straha kao neizbežnih pratilaca čovekovog življenja. Sve te kvalitete Selimović je ponovio i u sledećem romanu, Tvrđava (1970), koja nas vraća u još dublju prošlost, u 17. vek. Tvrđava je tu i stvarnost i simbol, a kao simbol ona je "svaki čovjek, svaka zajednica, svaka ideologija" zatvorena u samu sebe. Izlazak iz tvrđave istovremeno je ulazak u autentični život, početak individualnog razvitka, otvaranje mogućnosti susreta s drugima i upoznavanja istinskih ljudskih vrednosti. Kao i prethodni roman, Tvrđava je ispunjena verom u ljubav, koja je shvaćena kao most što spaja ljude bez obzira na različitost uverenja, civilizacija i ideologija. Poslednji Selimovićevi romani, Ostrvo (1974) i posthumno objavljeni Krug (1983), oba s temom iz savremenog života, nisu dostigli snagu i upečatljivost prethodnih dvaju. Meša Selimović je prvi književni velikan koji je potekao iz bosanskohercegovačke muslimanske sredine. S njime je muslimanska komponenta, prisutna vidljivo od poslednjih decenija prošlog stoleća, doživela punu afirmaciju u srpsko-hrvatskom i jugoslovenskom književnom mozaiku.

U pripoveci je najznačajniji novator Antonije Isaković (1923). Njegova prva knjiga Velika deca (1953), ciklus od deset pripovedaka o životu jednog partizanskog odreda, donela je isto što i tadašnji romani NOB-a: nekonvencionalan pristup ratnoj temi, zaokret od spoljašnjeg k unutrašnjem, od realističkog k psihološkom, moderan izraz. I naredne dve knjige pripovedaka, Paprat i vatra (1962) i Prazni bregovi (1969), ostale su u istim tematskim, žanrovskim i stilskim okvirima. Novinu donosi četvrta i do sada najopsežnija Isakovićeva knjiga, Tren (I, 1976; II, 1982), ciklus od deset kazivanja bivšeg borca o svojim ratnim i poratnim doživljajima, od kojih deseto kazivanje, o godini 1948, i Golom otoku, ima obim romana. Isaković je ipak izrazit pripovedač, o čemu posredno svedoči i ova knjiga. Većina je njegovih pripovedaka monotematska: iznosi se obično jedan događaj s ograničenim brojem ličnosti iz jedne osobene perspektive. Težnja k redukciji ispoljava se na svim planovima pripovetke, od predmetne osnove do izraza. Osnovna obeležja Isakovićeva stila jesu: suzdržanost, svedenost izražajnih sredstava na najnužnije, sažetost. Rečenice su obično kratke, odsečne, često epigramatične, u dijalozima se replike smenjuju ubrzano, ponekad bez identifikacije govorilaca; opisi su jezgroviti, pričanje u iskidanom ritmu, s dubinskim nemirima, ali na površini stišano, bez emocionalnih izliva, naizgled ravnodušno. Pokadšto taj stil prelazi u svojevrsni manirizam.

Isakoviću je suprotan neobuzdani i temperamentni Miodrag Bulatović (1930), pisac neobične imaginativne snage, sklon mračnim, demonskim vizijama. Pojava prve njegove knjige, zbirke pripovedaka Đavoli dolaze (1955), pretvorila se u pravu književnu sablazan. "Zadah truleži, bolesti, niskosti, prljavštine ulazi na sva vrata ove knjige"napisano je o njoj. Tu je data slika beogradskog podzemlja, svet pijanica, propalica, bludnica. Jedino je u pripoveci Crn, najboljoj u knjizi, tema zavičajna i ratna: uhvaćen je jedan okupacijski trenutak u nekoj varošici u crnogorskom Sandžaku. Taj prostor biće poprište zbivanja i u njegovim sledećim knjigama: u ciklusu pripovedaka Vuk i zvono (1958), u romanu Crveni petao leti prema nebu (1959), njegovom najpopularnijem i najviše prevođenom delu, u ratnim romanima Heroj na magarcu (1967) i Rat je bio bolji (1969). U četvrtom romanu Ljudi sa četiri prsta (1975) Bulatović nas ponovo uvodi u svet podzemlja, samo što to više nisu beogradske kafane nego emigrantska stecišta u zapadnoj Evropi, mesta gde se snuju zlo i nesreća našim ljudima. O fenomenu zla u njegovim savremenim, apokaliptičkim vidovima govori i poslednji Bulatovićev roman Gullo gullo (1983). Bez obzira na prostorno-vremenske okvire radnje, bilo bi pogrešno u delima ovog pisca tražiti realno prepoznatljive opise i zbivanja. Njegova slika sveta pomerana je prema mračnom i morbidnom, a likovi su mu groteskni i tragični istovremeno. To je fascinantni realizam srodan fantastičnom realizmu savremenih južnoameričkih pisaca, ali u njemu nalazimo i mnoge druge elemente: tragove uticaja starozavetnih spisa, novozavetne poruke o grehu, iskupljenju i sveopštoj ljubavi, plačevnu sentimentalnost slovenskih pisaca. Bulatovićev okrutni svet prepun je suza i kajanja. O svemu tome Bulatović priča snažno, temperamentno, s blistavom rečitošću, u jarkim slikama, ali bez smisla za samokontrolu.

Čitava naša proza 50-ih godina kreće se između dva pola, tradicionalnog i modernog, realističkog i avangardnog. Napetost među njima bila je u početku oštro izražena, a zatim je počela postepeno popuštati d abi se na kraju skoro sasvim izgubila. Osnovna razvojna tendencija išla je od prvog ka drugom polu, od tradicionalno realističkog k modernom proznom izrazu. Glavni pečat tom pravcu dali su bivši nadrealisti, u prvom redu Oskar Davičo, naročito svojim prvim romanima Pesma, zatim Aleksandar Vučo i Dušan Matić. Njima su se pridružili, svaki na svoj način, Dobrica Ćosić i Mihailo Lalić, i jedan i drugi posle svojih prvih romana napisanih u realističkom maniru. Moderni eksperimentalni roman postao je središnji prozni model u književnosti 50-ih godina, prema kojem su se upravljali i stari i novi pisci, i "modernisti" i "realisti", i romanopisci i pripovedači. U eksperimentisanju s modernom romanesknom formom najdalje je otišao Radomir Konstantinović (1928), što se ispoljilo već u prvom njegovom romanu Daj nam danas (1954), s temom iz NOB-a. Okupacijske prilike u Beogradu u prvoj ratnoj godini čine pozadinu radnje, samoubistvo jednog beogradskog Nemca, koji je odbio poslušnost okupatoru, jedini je događaj u romanu ali i on se zbio pre početka radnje. U stvari, čitav roman ostvaren je bujicom ideja, filosofskih razmišljanja i rasprava, u kojima se sudaraju različita misaona strujanja, te u poetskom dočaravanju atmosfere. Od kasnijih Kostantinovićevih romana izdvaja se Izlazak (1960), u kojem je dato moderno, esejističko-romaneskno tumačenje priče o Judinom izdajstvu. Drukčiju vrstu eksperimentalne proze, deskriptivnu, narativnu, analitičku i istraživačku, dao je Pavle Ugrinov (1926) u nizu od desetak knjiga romana i pripovedaka, među kojima se izdvajaju nekolike s karakterističnim naslovom ili podnaslovom Elementi. U poslednjim romanima on se umnogome vraća tradicionalnom žanru razvojnog, autobiografskog romana. Njemu je sličan Bora Ćosić (1932). U čitavoj njegovoj prozi primetna je težnja ka humornom, satiričnom i parodijskom. Od njegovih dela izdvajaju se Priče o zanatima (1966), kratki roman Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji (1969), u kojem je data duhovita i dirljivo tragikomična slika prvih posleratnih godina, i veliki roman Tutori (1978), gde je postupak ovog pisca, koji je on sam nazvao "sistematičnost u konstruisanju rastrojstva", doveden do tehničke virtuoznosti.

Za prozaiste tradicionalno-realističke orijentacije karakteristična je postepena modernizacija prozne strukture, koja je išla uporedo s njihovim umetničkim sazrevanjem, tako da je većina ovih pisaca stvaralačku zrelost dostigla kasnije, u 60-im i 70-im godinama. Pripadnik naraštaja Lalića i Ćopića, Erih Koš (1913), započeo je suvoparnim ratnim hronikama a svoje umetničke sklonosti najviše je ispoljio u dva žanra, u psihološkom romanu i satiri. Njegove satirične povesti ili kraći romani, od kojih se izdvaja Veliki mak (1956), zatim alegorijsko-satirični roman Sneg i led (1961) te opsežni filosofsko-istorijski roman U potrazi za mesijom (1978), pisani skrupulozno, jednolično, bez poezije i humora, sadrže dobro uočene pojave političkih i moralnih iščašenja u modernom vremenu. Plodni prozaik Jara Ribnikar (1912) sporo se oslobađala shematizma socijalne proze da bi tek u biografskom, razvojnom romanu, Jan Nepomucki (1969), o sudbini umetnika, muzičara, dala značajno delo. Njen vršnjak Veljko Kovačević (1912), partizanski komandant, umetnički je uobličio svoja ratna iskustva u romanima Kapelski kresovi (1961), Gavrijada (1971) i dr. Plodni i raznovrsni Boško Petrović (1915) ogledao se u poeziji, pripoveci, umetničkoj esejistici, putopisima i prevodima ali je pun izraz dostigao tek u poznim delima, posebno u opsežnom romanu-diptihu Pevač (1980), u kojem je na originalan način povezao dva vremena, prvi ustanak u Srbiji i savremenu epohu. Petrović je nastavljač tradicije vojvođanske proze. Atmosferu ravničarske gradske i seoske sredine, skrupulozan odnos prema detalju, analitičnost, sklonost k meditaciji nalazimo i kod drugih pisaca s ovog područja: Aleksandra Tišme (1924), Momčila Milankova (1924-1979), Mladena Markova (1934) i dr. U više knjiga pripovedaka i romana Tišma prikazuje slabe i nezadovoljne ljude koje je život pregazio i zloupotrebio. Njegovo najznačajnije delo, roman složene strukture Upotreba čoveka (1976), spada u najveće domete naše proze 70-ih godina. Taj sivi, sumorni svet prozaične svakodnevnice, ali s manjim unutarnjim rasponom, nalazimo i kod Milankova. Njegov ponešto suvoparni, monotoni realizam u nekim delima se dograđuje i bogati elementima groteske i alegorije. Započevši sredinom 50-ih godina hroničarsko-reporterskim romanima, Markov je tek u zbirkama pripovedaka iz 70-ih godina i u opsežnim romanima Smutnoe vreme (I, 1976; II, 1978) i Isterivanje boga (I, 1984; II, 1985) – prvi je istorijski, o sudbini srpskog naroda u Ugarskoj u 16. veku, a drugi savremeni, o banatskom selu u prvim posleratnim godinama – dao snažnu, zgusnutu, višeznačnu realističku prozu. Za razliku od vojvođanskih, bosanski pripovedači pokazuju manje sklonosti za analizu a više spontanog pripovedačkog dara. Iz mnoštva imena možemo izdvojiti samo neka. Mladen Oljača (1926) uviše romana i pripovedaka, među kojima se izdvaja epski široko zasnovana Kozara (1966), dao je sliku ratnih pustošenja i stradanja naroda u Bosanskoj Krajini. Prikazivao je i posleratni život, Risto Trifković (1924), iz istočne Bosne, posle prvih ratnih pripovedaka, konvencionalno pisanih, okrenuo se modernim vidovima života i dao naturalističke slike s elementima grotesknog i fantastičnog. Vojislav Lubarda (1930) izbio je u prvi red među piscima svog naraštaja poslednjim romanom Preobraženja (1980), u kojem je prikazao pakao bratoubilačkog rata u istočnoj Bosni. Pripovedači iz Srbije više od ostalih duguju tradiciji naše realističke proze, posebno Bori Stankoviću. Njihov sumorni realizam u prikazivanju seoskih i palanačkih naravi protkan je slikama sirovih strasti i elementarnih nagona. Najvažniji su: Slobodan Džunić (1921), pripovedač iz jugoistočne Srbije, tematski vezan za selo; pesnik i romanopisac Branko V. Radičević (1926), koji je izrazio erotske žudnje, neposrednost doživljaja prirode i iskonske biološke i duhovne snage naroda; Žika Lazić (1932), tematski vezan za zavičajno Pomoravlje u više knjiga lirski obojene proze, autor niza romana iz istorije Srbije 19. stoleća. Regionalne razlike neutrališu se kod beogradskih pripovedača, među kojima se izdvajaju: Miodrag Đurđević (1920), Svetlana Velmar-Janković (1932), Voja Čolanović (1922) i Grozdana Olujić-Lešić (1934).

U proznom stvaranju 60-ih godina javljaju se dve generacije pisaca umnogome međusobno suprotne ali i komplementarne: prva se iskazala sredinom 60-ih a duga na prelazu 60-ih i 70-ih godina. Pisci prve generacije nastavili su osnovni pravac proznog stvaranja prethodne decenije. Njihove su glavne odlike: težnja ka univerzalnim temama, zatim estetizam, formalizam, konstruktivizam, visoko kultivisani izraz. "Zaokuplja me večni problem forme", rekao je Danilo Kiš (1934), vodeći pisac u ovom naraštaju. Njegovi romani i pripovetke – među kojima su neki prevedeni na više jezika (Bašta, pepeo, 1965; Peščanik, 1972), dok je ciklus pripovedaka Grobnica za Borisa Davidoviča (1976) doživeo internacionalni uspeh – ostvareni gustom simbolikom i suzdržanim kazivanjem, u kojem se poetsko prepliće s esejističkim, izrazili su prustovsku nostalgiju za minulim vremenima. Blizak Bulatoviću, ali smireniji i ujednačeniji od njega, Mirko Kovač (1938) slike srama i rasula prenosi s nacionalne na porodičnu ravan i u više knjiga, među kojima se zrelošću izdvajaju zbirka pripovedaka Rane Luke Meštrevića (1971) i roman Vrata od utrobe (1978), iznosi različite verzije porodične hronike, u kojima je rat samo pozadina data često s ironičnom distancom. Najstariji pripadnik ovog naraštaja Borislav Pekić (1930), javio se poslednji, ali je dosada višestruko nadoknadio propušteno, objavivši osam romana, preko četrdeset drama i radio-drama, zatim veliki broj eseja, dnevničkih zapisa, publicističkih tekstova. Od romana posebnu pažnju zaslužuju magistralno Zlatno runo (do sada izišlo pet tomova između 1977. i 1982), o odiseji jedne cincarske porodice od poznog srednjeg veka do drugog svetskog rata, i "žanr-roman" Besnilo (1983) s elementima trilera, naučne fantastike i negativne utopije. Ostali pisci ovog pravca jesu: Radomir Smiljanić (1934), među čijim se knjigama izdvaja trilogija romana o samozvanom filosofu i spasitelju sveta Hegelu Miloradoviću; Branimir Šćepanović (1937), poznat naročito po kratkim romanima Usta puna zemlje (1974) i Smrt gospodina Goluže (1977), zatim, nešto mlađi od njih, Filip David (1940), pripovedač i dramski pisac, s osećanjem za nestvarno i mistično, i Boško Ivkov (1942), analitičan, kontemplativan, okrenut zavičajnom panonskom ambijentu.

Pisci sledećeg naraštaja donose prozu novog tipa. Oni prihvataju izvesna poetička rešenja svojih prethodnika, ali su dosledno privrženi konkretnoj stvarnosti (u prepoznatljivosti istorijskih i geografskih okvira priče). U tom smislu oživljava interesovanje za regionalnu tematiku, za karakterističnu fabulu i lokalnu anegdotu, za svet društvene periferije i podzemlja, za ružno i nisko. Korene te "stvarnosne proze" ili "proze novog stila" ili "obnovljenog realizma", kako se ona u kritici naziva, nalazimo već kod nekih pisaca 50-ih godina, posebno kod Bulatovića, donekle kod Isakovića. Živojin Pavlović (1933), poznat ne samo kao pripovedač i romanopisac nego i kao jedan od najboljih jugoslovenskih sineasta, Slobodan Selenić (1933) i Vladimir Stojšin (1935), po godinama pripadnici prethodnog naraštaja, razlikuju se od svojih vršnjaka time što odbacuju svaku artificijelnost, nastojeći da što vernije izraze grubu stvarnost života. "Novostilisti" hoće, međutim, i više od toga: ne samo da pruže vrnu sliku savremenog života nego i da tu sliku pronađu u oblicima živog govora, koji najčešće naglašeno odudaraju od normiranoga književnog jezika, ali doprinose izgradnji obuhvatnih poetskih simbola. Jedan od nagoveštaja proze novog stila može se naći u knjizi Mome Dimića (1944), Živeo život Tola Manojlović (1966), gde je život jednog seljaka, stvarno postojećeg, iskazan njegovim neposrednim govorom, sa svim lokalnim obeležjima. Ali već kod Dragoslava Mihailovića (1930), koji je svojim dvema knjigama – kratkim romanom Kad su cvetale tikve (1968), o životu bokserskog šampiona i tragičnog prestupnika, i novelističkim romanom Petrijin venac (1975), o životnom putu jedne seljanke – izbio u prvi red savremenih pisaca, korišćenje gradskog argoa i dijalekatskog govora ima dublju i osmišljeniju funkciju: preobražavanje "niskog" i "vulgarnog" u potresne poetske simbole. Njemu je blizak po temama, iako u izrazu sasvim različit, Vidosav Stevanović (1942). Više od ostalih on je zagledao u dno života i prikazao svakojake prljavštine i nakaze jezikom koji je silovit, neodoljiv, višeslojan. Među njegovim delima izdvajaju se zbirke pripovedaka Refuz mrtvak (1969), Periferijski zmajevi (1978) i Carski rez (1984) te roman Nišči (1971), hronika propadanja jedne palanačke porodice, s bogatom unutarnjom morfologijom. Sličan ambijent, ali mnogo jednostavnijim izrazom, otkriva u svojim pripovetkama i romanima Milisav Savić (1946), ambijent palanačkog podzemlja s likovima prostitutki, skitnica, uličnih junaka. Za razliku od Stevanovića i Savića, pripovedača elementarne snage, Miroslav Josić Višnjić (1946) odlikuje se ležernošću pripovedanja i istančanim izrazom svojevrsnim našim vojvođanskim prozaistima. Slavko Lebedinski (1939) uneo je u ovu prozu iskustva ruske pripovetke i romana 20-ih godina ovog veka. "Stvarnosni" model preovlađuje i u prozi 70-ih godina, o čemu svedoče ne samo nova dela već afirmisanih "novostilista" nego i pojava niza novih pisaca, kao što su Ratko Adamović (1942), Radoslav Bratić (1948) i Jovan Radulović (1951). Mnogo šta u ovoj prozi podseća na naš klasični realizam: regionalizam (obuhvaćena je ne samo unutrašnjost Srbije nego i drugi krajevi iz kojih dolaze ovi pisci: Hercegovina, Bosna, Dalmacija, Vojvodina), orijentacija na seoski i malogradski život, dijalektizmi, oživljavanje pripovetke. Gotovo svi "novostilisti" su pripovedači, i njihovi romani neretko nose izrazita novelistička obeležja.

"Stvarnosna proza" jeste glavni ali ne i jedini prozni stil 70-ih i prve polovine 80-ih godina. Uporedo se javljaju i duge orijentacije. Dolazi do obnove istorijskog romana s temom iz nacionalne prošlosti, gde se, uz dela već afirmisanih pisaca (D. Ćosića, B. Petrovića, M. Markova), javljaju i sasvim nova imena; Dobrilo Nenadić (1940), Petar Sarić (1937), Miroslav Savićević (1934). Prozu borhesovskog tipa, s naglaskom na fantastično, groteskno, parodijsko, neguju, između ostalih, Danilo Kiš, u svojim poslednjim knjigama, i Milorad Pavić, koji je njen glavni predstavnik. Proza modernog gradskog senzibiliteta, beogradska ili univerzalna u tematskom smislu, suprotna je "provincijskoj prozi" novostilista. Njeni su predstavnici Momo Kapor (1937) u nizu romana pisanih tehnikom jeans-proze, lakih, čitljivih i veoma popularnih kod mladih čitalaca, Milan Oklopdžić (1948), Svetozar Vlajković (1938) i dr. Programsku alternativu "novostilistima" dao je David Albahari (1948) u knjigama koje su nastajale uporedo s njihovima ali na drukčijim pretpostavkama. Glavne odlike njegova stila jesu: napuštanje konvencija realističkog pripovedanja, pomeranje težišta dela s radnje na čin stvaranja, parodiranje, težnja k sažimanju, fragmentizacija, otvorenost za uticaje svih medija od filma do rok-en-rola. Taj model prihvata najmlađa generacija srpskih prozaista. Oni su se javili svojim prvim knjigama krajem 70-ih i početkom 80-ih godina a imali su i nekoliko zajedničkih predstavljanja: Najnovija beogradska priča, 1981; Nova proza – novosadski krug, "Polja", 278-273/1981; Gospodar priča "Republika", br. za 1984). I ovi najnoviji prozaisti, kako i njihovi neposredni prethodnici, nastavljaju da s velikom pažnjom neguju pripovetku, insistirajući posebno na onim njenim svojstvima kojima se ona najviše razlikuje od romana. "Iskušenje sažetosti", "minimalizam" – to su neke poetičke formule ove naše najmlađe pripovetke lansirane u krugu njenih predstavnika i kritičara.

Oživljavanje pripovetke nije ugrozilo supremaciju romana. On je i u prvoj polovini 80-ih godina, kao i u prethodnim decenijama, u snažnoj ekspanziji. Stvaraju ga pisci svih naraštaja, od najstarijih do najmlađih, i svih književnih opredeljenja. Nekoliko naslova koji su se pojavili u poslednje dve godine (1984. i 1985) pokazuju koliko su veliki rasponi u svim ravnima, tematskoj, žanrovskoj, stilskoj, koji određuju sadašnji trenutak srpskog romana: Milorad Pavić, Hazarski rečnik, spoj fantastike i erudicije, roman u obliku rečnika; Borislav Pekić, 1999, ýantropološka povest", orvelovska antiutopija; Milovan Danojlić, Kao divlja zver, nihilistički roman ironijsko-parodijske stilizacije; Miroslav Popović, Sudbine, hronika jednog grada, s nekoliko isprepletenih individualnih povesti, ostvarena kontemplativnim psihološkim realizmom; Danko Popović, Knjiga o Milutinu, biografija jednog seljaka njim samim ispričana i njegovim jezikom oblikovana; Radoslav Petković, Senke na zidu, delo složene strukture i neobične stilske perfekcije, s elementima pikarske fabule, borhesovske fantastike i tehnike drugih medija. Poslednja tri pisca s ovog spiska do sada nismo spominjali. Miroslav Popović (1926-1985) javljao se pripovetkama u periodici i bio sasvim nezapažen pisac, Sudbine (1984), njegova prva i jedina za života objavljena knjiga, odmah je shvaćena kao izvanredno delo, jedan od najboljih naših posleratnih romana. Danko Popović (1928) objavio je nekoliko knjiga pripovedaka i romana, malo primećenih i kod čitalaca i od kritike. Pažnju javnosti privukla je njegova istorijska drama Karađorđeva smrt, igrana na televiziji 1984, ali je tek s Knjigom o Milutinu (1985) stekao najširu popularnost. To je u ovom trenutku jedna od najčitanijih naših romana. Radoslav Petković (1953) predstavnik je generacije koja dolazi. Senke na vodi (1985), kao i dva prethodna romana ovog pisca, pokazuju, osim njegova neospornog dara, sigurnost vladanja složenim tehnikama savremenog romana i usavršenost književnog zanata. A to nisu samo njegove vrline, to su, umnogome, obeležja sadašnjeg trenutka u razvoju srpskog romana.

BACK