Rat je završen, revolucija pobedila. Čitava književnost bila je zaokupljena događajima koje je proživljavala zemlja. Oni su postali ne samo njen predmet nego i osnovno merilo njene vrednosti. Tih godina često je ponavljano mišljenje da književnost "zaostaje za našom savremenom stvarnošću", pa pisci nisu ispunili svoj dug prema revolucionarnoj borbi i prema socijalističkoj izgradnji. Savremena stvarnost postala je imperativ književnosti. Iz tematskih i ideoloških ograničenja proizilazila su i druga što su se ticala pristupa, tehnike, stila, forme. Stvarnost je zahtevala istinit, veran, realističan odraz, koji ipak nije smeo biti neutralan, objektivan, nego borbeno angažovan. Predratni stavovi socijalne literature dovode se do krajnjih konsekvenci. Istovremeno govori se o potrebi obnove "tradicije naše borbene i realističke književnosti" prošloga veka, a odbojnost se pokazuje prema predratnim avangardnim, modernističkim istraživanjima.
Kretanje koje je postepeno dovelo do promene nije se začelo u samoj književnosti, nego u onoj oblasti u kojoj je modelirano i postojeće stanje, u politici. S laganim popuštanjem ideoloških i političkih stega, naročito posle sukoba s Kominformom 1948, došlo je do kravljenja leda i u umetničkoj sferi. Književna sloga do koje je došlo pod uplivom spoljašnjih činilaca nije dugo trajala. Čim su ideološke smetnje oslabile, čim se oštrica političke borbe pomerila na drugo područje, književni rat počeo je svom žestinom. U književnosti se obrazuju dve nepromenljive stranke: jedna se zalaže za tradicionalni model književnosti, a druga, u početku obazrivo, zatim sve otvorenije, teži k obnovi predratne književne avangarde. Njihovi pripadnici popularno su nazivani "realistima" i "modernistima". Glavna poprišta bitaka bila su književna glasila. Polemike su se vodile najpre između "Književnih novina" (izlaze od 1948. do danas) kao zastupnika realističkih i "Mladost" (1945-1952) kao nosioca modernističkih tendencija, zatim između "Književnih novina" i "Svedočanstava" (1952) i, na kraju, najduže, između "Savremenika" i "Dela" (oba od 1955. do danas), dok su obnovljeni "Letopis Matice srpske" i najdugotrajniji posleratni časopis "Književnost" (od 1946. do danas) zauzeli uglavnom neutralan stav. U tim borbama i nezavisno od njih postepeno se menja čitava književnost, i to ne samo ona koja je na svojim polazištima bila "modernistička" nego i ona koja je po svojem opredeljenju bila "realistička". Izgrađuje se nov model književnosti, suprotan onom iz prethodnog razdoblja. Njegova su osnovna obeležja: estetizam, formalizam i avangardizam, uzori su mu u međuratnom ekspresionizmu i nadrealizmu, te u stranim modernim piscima. Sveta Lukić je u novom pravcu video suprotnost ali i pandan socijalističkom realizmu i nazvao ga socijalističkim estetizmom Naša varijanta estetizma, nastala između 1950. i 1955, ostaje vladajući stil sve do sredine 60-ih godina, kada izbijaju na videlo nove, suprotne tendencije, koje se potkraj tog desetleća uobličavaju kao drugi stil. On obeležava savremenu epohu. I jedno i drugo razdoblje odlikuje dinamiku književnog razvitka i značajni stvaralački rezultati. Napredak se osetio naročito u prozi i poeziji, značajni rezultati postignuti su takođe u književnoj kritici, dok je drama tek u naše dane doživela izvestan polet.
 |
 |
 |
 |
 |
 |