|
Medjutim, Turska je uspjela na neki nacin da
ublazi
krizu svoje imperije zahvaljujuci Napoleonovim ratovima koji su tada potresali i
zaostravali odnose i interese velikih sila. Stanje u beogradskom
pasaluku Polozaj srpskog stanovnistva pod Turskom u XVI vijeku
bio je veoma tezak. Srbi su ropski bili obavezani da svojim gospodarima cine i
stvarne, ali i licne usluge. Spahiji je pripadao svaki deseti snop na njihovoj njivi,
pasi se za svaki Bozic iz svake kuce morala davati psenica, jecam i zob, sultanu
je od svake muske glave pripadao harac. Seljaci iz Beograda i Smedereva su cesto
bili primoravani da odlaze u
Carigrad, gdje su nekada i po dva mjeseca kosili sultanove livade. Najtezi je
bio danak u krvi, koji je svake pete godine odnosio veliki broj srpske omladine. Medjutim u XVIII
vijeku, kada je pocela da opada moc turskog carstva, situacija se znatno
izmijenila, tako da je polozaj Srba bio neuporedivo bolji. Nije bilo vise danka u
krvi, licnih usluga, kulucenja, u selima vise nije bilo naseljenih ni spahija ni
janjicara. Medjutim, stanovnistvo je i dalje sultanu placalo harac, iz Carigrada su
svake godine dolazile teskere-priznanice. Pasa vise nije dobijao zito, ali je
dva puta godisnje zahtijevao placanje poreza. Sve ovo ukazuje na to da se narod
postepeno oslobadjao turskih obaveza, a samim tim je doslo i do uspostavljanja za
Srbe povoljnijih prilika u zemlji. Za centralnu tursku vlast vezivani su plemstvo i
njegovi potcinjeni prvenstveno preko pasa i kadije. To novo plemstvo cinile su ustvari
spahije, koji su u isto vrijeme bili i ratnici i posjednici zemlje i oni su
najvecim dijelom bili slovenskog porijekla. NJihovi posjedi postepeno su postali
nasljedni, ali i pored toga ono se dosta razlikovalo od srpskog plemstva, koje je
je tada ili propalo ili se iselilo u Austriju, jer novo plemstvo, tj. spahije
nisu imali niti kuca i odvojenog zemljista, niti su imali prava da sude ili da se
kuluci za njih. Za vrijeme turske vladavine u Srbiji je postojao veliki
broj hajduka, koji su skrivajuci se po sumama pljackali najcesce turske trgovce,
ali su nekad mete napada bili i hriscanski trgovci, takodje, cesto je i domace
stanovnistvo ispastalo zbog neke opljackane turske posiljke. Zbog toga
se ne moze reci da su svi "mirni" Srbi voljeli hajduke. Na ovaj nacin
hajduci su mogli da pomognu da dodje do nekog pokreta, ali ipak, za to je bio
potrebniji neki veci i opasniji povod, a to su bili janjicari. Janjicari su tada bili ne samo tlacitelji srpske raje,
nego i u otvorenom sukobu sa spahijama zbog stalne teznje za visom vlascu. To im
je dalo povod da i pri izbijanju poslednjeg austrijsko-turskog rata, pod vodjstvom
Deli-Ahmeta ubiju Mehmeda Ali Seimovica i cetrnaest drugih spahija. Tokom rata
nasilje janjicara se jos vise povecalo, ali i moc Deli-Ahmetova. To je ujedno bio i poslednji rat Austrije sa Turskom,
mada ne i poslednji sukob. Ujedno, on je izazvao i budjenje nacionalne svijesti
Srba u Srbiji, ali i u Ugarskoj. Svistovskim mirom situacija u beogradskom pasaluku se
donekle poboljsala, (fermanima od 1793/1794. godine, potvrdjeni su raniji organi
vlasti, tako da su pored vezira i kadije, selima upravljali i knezovi, a u knezinama oborknezovi. Tada je u Beogradu bilo 45
knezina; zatim fermanom od
aprila 1796. godine na celo 12 nahija birani su oborknezovi koji su sami ubirali
poreze i predavali ih vlastima, cak su djelimicno vrsili i sudsku i upravnu
vlast u svojim knezinama), ali sukobi izmedju janjicara, koji su i dalje htjeli
najvisu vlast i spahija koji su zeljeli osvetu, zbog ugrozenog polozaja, sve vise
su zaostravani. Dolaskom novog pase Abu Becira, situacija u Srbiji se
dosta izmijenila. Odmah poslije njegovog dolaska na granicu, tj. u Nis,
organizovano je ubistvo tadasnjeg predvodnika janjicara, Deli-Ahmeta. NJega je
mucki, iza ledja ubio jedan od pasinih sluga, prilikom njegove posjete Nisu. Odmah, nakon toga, posebnim fermanom pasa je naredio
janjicarima
da se uklone iz Beograda i pasaluka. Oni su se pretezno sklonili u susjedne pokrajine. U narednom periodu u
Srbiji dolazi do ozivljavanja privrede, zemlja se obogatila stocarstvom, godisnje je
zemlja izvozila 4.000 goveda i 160 000 svinja, smatra se da je samo u trgovini s
Austrijom godisnje zaradjivala oko 300 000 forinti. Tako je bilo u Srbiji na pocetku vladavine
Hadzi Mustafe, nasljednika Abu Becira. Cak su za vrijeme njegove
vladavine neki Srbi kao Aleksa Nenadovic dosli do polozaja oborknezova, zato su
novog pasu neki nazivali "srpskom majkom". Protjerani janjicari nasli su utociste u Vidinu,
tacnije
kod sina vidinskog ajana Pazvana Ogle, koji je bio zasluzan, najvjerovatnije po
nagovoru janjicara, za napad na nahije beogradskog pasaluka. Porta je primorana da se brani i zato ukljucuje Srbe u
borbu protiv janjicara. Vec krajem 1793. godine Srbi kod sela Kolara ucestvuju u
borbi protiv janjicara koji su zauzeli Pozarevac i krenuli prema Smederevu. Zbog
opasnosti od daljih janjicarskih napada , 1797. godine formirana je srpska narodna
vojska na celu sa Stankom Harambasicem, koja krajem aprila 1797. godine broji oko 15 000
ljudi. A krajem XVIII
vijeka Srbija je imala oko 500 000 stanovnika. Ali priblizavanje francuskih trupa
turskim teritorijama (zauzimanje Krfa i drugih Jonskih ostrva 1797-99 i iskrcavanje
Napoleona Bonaparte u Egiptu 1798. godine), uticalo je na Portu, 1798. godine da
zakljuci savez sa Rusijom, uz obostranu garanciju stecenih posjeda. Medjutim,
kako porta nije uspjela da oruzjem umiri janjicare, Hadzi Mustafa je primoran da
im dozvoli povratak u pasaluk, iako su oni protjerani iz Beograda posebnim
fermanom. A njihov povratak znacio je povratak zuluma i pocetak novog zla. U pocetku,
janjicari, koji su se vec vratili u Srbiju, nisu toliko navaljivali na pasu da im vrati oduzeta
imanja, ali veoma brzo sukobili su se sa domacim
oborknezovima. Naime, jedan janjicar iz Sapca, Bego Novljanin, zatrazio je od
oborkneza Ranka Lazarevica da mu ovaj poveca porez za nekoliko stotina grosa u njegovu
korist. Kad je ovaj to odbio, janjicar ga je sa nekoliko svojih pratilaca ubio,
pored njega ubijen je i Stanko Harambasic, jedan od vodja narodne vojske. Ovaj
incident je prosao nekaznjeno, jer je Novljanin uspio pobjeci u Bosnu. Situacija u zemlji se narocito pogorsala kada su
janjicari
ustali i protiv samog pase. Zbog toga, on je za rat protiv janjicara angazovao
Srbe, Turke, ali i svog sina Dervis-bega. Medjutim, u julu 1801 godine janjicari
su zauzeli Beograd i primorali pasu da udalji svoju vojsku; ubrzo nakon povlacenja
Srba i odlaska Turaka u Nis, Hadzi-Mustafa je ubijen (15. decembra), bas onog
dana kad mu je sin, kojeg je ovaj odmah obavijestio o svom hapsenju, stigao skoro
do Beograda. Vrhovnu vlast tada su preuzeli cetiri vodje janjicara,
Kucuk Alija, pasin ubica, Aganlija, Mula Jusuf i Mehmed-aga Focic. Nazivali su
sebe dahijama, a svakom od njih pripao je jedan dio zemlje. Zajednicku vlast vrsili su iz Beograda , ukinuli povlastice iz 1793. i 1794. godine, sami ubirali
poreze i druge dazbine, sudili i presudjivali po svojoj volji. Turska porta je bila potpuno nemocna, sto je ugrozilo
autoritet i centralne vlasti i sultana. Kao nasljednik, u Beograd stize Hasan-pasa, koji nije imao nekog velikog uticaja ni na
tadasnju vlast, ali ni na
dahije. Zbog bojazni Porte da bi janjicari mogli u Beograd
dovesti samog Pazvan-Oglu, sto bi dovelo do jos vecih zaostravanja odnosa u
Srbiji, posebnim pismom s Porte, 10. maja 1802. godine janjicarima je oprostena
ucinjena krivica. Ovakvo stanje u pasaluku stvoreno janjicarskim terorom,
uticalo je na ujedinjenje svih srpskih drustvenih snaga (seljacke mase, starjesinski i
trgovacki sloj) da se dignu na ustanak. U Zemunu se okupio veliki
broj Mustafa-pasinih prijatelja, Srba i Turaka, medju kojima je najaktivniji bio
Petar Icko, a na Turskoj strani najvise se isticao nekadasnji pasin blagajnik
Hasan-beg, na cijoj je strani bio i prilican broj spahija, koji su bili ugrozeni
od dahija. Oni su vec u ljeto 1802. godine pokusali da organizuju neki veci
pokret u Srbiji, ali zbog prerane akcije oko Pozarevca i ispod Avale, pretrpili
su neuspjeh. Nakon ovog poraza, pritisak koji su dahije vrsile na spahije bio je
sve veci. Pobunjenici su vec tada uputili pismo Carigradu u kojem traze pomoc
sultana. U Crnoj Gori vladalo je slicno raspolozenje, crnogorci
su bili spremni da se prikljuce zajednickom ustanku u beogradskom pasaluku.
Vladika Petar I
je pocetkom 1804. godine pisao decanskom igumanu da ce crnogorci zajedno sa Srbima
dici organizovan ustanak protiv Turaka, takodje on je 1803. godine u Rusiju uputio arhimandrita Arsenija
Gagovica da trazi rusku pomoc. Medjutim, Rusija je u to vrijeme bila u saveu sa Turskom, pa
zato nije htjela ni na koji nacin da ucestvuje u ustancima balkanskih naroda
koji bi oslabili tursku drzavu. Takodje, ustanici nisu racunali ni na saradnju s
Portom. Tako da su ustanici morali samostalno, bez icije pomoci da otpocnu oruzanu borby protiv dahija, ali im je bilo bar
omogucena povoljna nabavka oruzja
u Austriji, preko srpskih trgovaca. Pocetkom 1803. godine sastalo se 12 knezova
valjevske nahije, medju kojima su se narocito isticali Aleksa Nenadovic i Ilija
Bircanin, na ovom sastanku odluceno ja da se za 8 mjeseci podize ustanak. Neke
starjesine iz Sumadije su se takodje sastale, i donijele slicnu odluku. Krajem te
iste godine Aleksa Nenadovic je uputio jedno pismo tamosnjem komndantu majoru
Mitezeru, u kojem je konstatovano da su Srbi posvadjali dahije i da ce
najvjerovatnije doci do oruzanog sukoba izmedju njih. Sasvim slucajno ovo pismo je palo u ruke dahijama, koji
su tek tada uvidjeli kakve je situacija u beogradskom pasaluku. Bojeci se i
austrijske intervencije u mogucem ustanku, dahije su opasnost sprijecile
najradikalnijim sredstvima. Jos prije ovog nemilog dogadjaja dahije su po selima i
palankama postavljali svoje starjesine s oruzanom pratnjom od 20-30 janjicara. U
samom Beogradu bilo je oko 1000 janjicara. Dahije su racunale na pomoc Turaka u
pasaluku i susjednim oblastima, ali okolnosti su bile takve da su oni kao i Srbi
bili primorani da se oslone samo na sopstvene snage. Pocetak ustanka Saznavsi da Srbi pripremaju ustanak, Turci su
organizovali su takozvanu sjecu knezova, 4. februara 1804. godine, kada je
pobijena vecina istaknutijih Srba-trgovaca, knezova, svestenika, narocito onih
koji su se istakli u borbi protiv janjicara i u Kocinoj krajini. Prvi kojeg su
ubili bio je knez Stanoje iz Begaljice, zatim Marko Carapic, Stefan iz Zeoka,
Teofan iz Orasja nedaleko od Smedereva, Janko Gagic iz Boleca, Matija iz
Kragujevca, Iguman manastira Moravica Hadzi-\ero, jer svestenicki cin nije bio
nikakva zastita. Aleksu Nenadovica ubio je Focic, ali je zrtva turskog terora,
tj. dahije Aganlije bio i Hadzi-Ruvim, na kojeg je Aleksa prebacio krivicu
misleci da mu se nista nece
desiti jer je daleko. U valjevskoj nahiji ubijen je i Ilija Bircanin, Petar iz
Resave, Rajica iz Zabrdja i mnogi drugi. Ujedno su i Mula-Jusuf vrsili pokolj u
grocanskoj nahiji, kucuk Alija u Pomoravlju, a Mehmed-aga Focic u zapadnoj
Srbiji.
U ovom teroru koji su sprovodile beogradske dahije
stradalo je oko 70 lica. Pored toga dahije su primoravale stanovnistvo da preda
oruzje. Zbog toga je narod bjezao u sume, a negdje cak i pruzao otpor i napadao
janjicarske odrede. Veoma brzo dolazi do organizovanja i sirenja ustanka, najprije
u Sumadiji, ali kasnije i u dolini Morave i Kolubare, pa i sire. Najprije su se u Sumadiji sastala tri narodna
poglavara, a to su bili \ordje Petrovic, od Turaka nazvan Karadjordje, zatim Janko
Katic i Vaso Carapic. Oko njih su se veoma brzo okupili mnogi, kako i domace
srpsko stanovnistvo, tako i hajduci, medju kojima su bili i Stanoje Glavas i
hajduk Veljko. Na ovu vijest diglo se stanovnistvo i s one strane
Kolubare, gdje su se narocito istakli Jakov Nenadovic, Aleksin brat, svestenik
Luka Lazarevic, brat ubijenog Ranka. Slicna situacija bila je i s one strane
Morave, gdje su se istakli Milenko iz Klicevca i Petar Teodorovic Dobrnjac. Ubrzo
je skoro cijela zemlja bila pod oruzjem. Za vodju ustanka na skupstini najuglednijih iz Sumadije
prvo je predlozen Stanoje Glavas, ali posto je to ovaj odbio, predlozen je knez
Teodosije Mricevic iz Orasja u kragujevackom okrugu, ali poslije njegovog odbijanja
i na njegov prijedlog za vodju ustanka izabran je Karadjordje 14. februara 1804.
godine na jednom zboru u Orascu. Na ovom zboru bilo je oko 300 ljudi, yglavnom iz
okoline. Poslije izbora vodje, ustanak je postepeno uzimao sve vise maha, a Karadjordje je
prucio svim prijateljima, poznanicima i prvim ljudima u okolnim
nahijama, da ustaju na Turke, ubijaju subase i pale hanove. Dahije su bile iznenadjene i uplasene masovnoscu ustanka
i zato su pocele raznim podmicivanjem, pregovorima i prevarom da zaustave
ustanak. Tako je Aganlija sa oko 400 janjicara posao u Sumadijy, 21. februara
1804. godine, s ciljem da pregovara sa ustanicima, ali ustvari glavni povod je
bilo izvrsenje napada na pobunjenike. On je srpskom narodu obecavao bolji polozaj i
ukidanje hanova, a Karadjordju je nudio novac ili da mu u Austriji kupe imanje
bolje
od njegovog u Topoli. Licne ponude on je odbio, a za obecanje u vezi sa promjenom
rezima trazio je jamstvo i Austrijanaca, jer se nije mogao osloniti na turska
obecanja. Kako Aganlija nije na to pristao zajedno sa svojom vojskom pretrpio je poraz u boju u
Drlupi 24. februara u kojem je ranjen u nogtu i jedva uspio pobjeci u Beograd.
Ovo je ujedno bio prvi sukob janjicara protiv dahija, ali i njihova prva pobjeda.
Znacaj ove pobjede je bio od velike vaznosti, jer je podigao moral srpskom
stanovnistvu. Nakon ovog poraza, dahije su opet pokusale preko svojih delegata,
koje je Karadjordje primio u Hasan-pasinoj palanci ( Smederevska Palanka), 4.
marta, da pregovaraju o miru. Kao uslov za mir Karadjordje je trazio izrucenje
dahija, sto oni naravno nisu prihvatili. Zbog toga, pregovori su zavrseni bez
rezultata. Ubrzo su srpski ustanici, zajedno sa svojim vodjom, 18. marta zauzeli
Rudnik, a u aprilu potukli janjicare kod Batocine i Jagodine, a ostatke janjicara,
koji su se povlacili prema Beogradu potukao je kod sela Lestana Vasa Carapic.
Krajem aprila cijela Sumadija je bila ociscena od Turaka, a ustanici, kojih je
pocetkom marta bilo oko 10. 000, zajedno sa svojim vodjom Karadjordjem priblizile
su se Beogradu. Kad su ustanici 20. marta bili vec nadomak Beograda, u
gradu je zavladala panika, dahije su organizovale otpor i zatrazile pomoc na vise strana,
narocito iz Bosne i iz Vidina, s druge strane bili su spremni na
pregovore, ali i na znatna popustanja. Pomoc od Porte nisu mogli traziti, jer su
i sami bili odmetnici, cak su neki pisali da je nekoliko okolnih pasa ucestvovalo u borbi protiv dahija. S druge strane bila im je
uskracena pomoc i
od nekadasnjeg prijatelja Pazvana Ogle koji je i dalje tezio da podcini pod svoju
vlast i Beograd, cak je to i trazio od Porte u januaru 1804. godine. Sad kad je cijelo polje od Save i Dunava bilo na nogama,
pod komandom Jakova, na Savi, Carapica na Dunavu, a izmedju njih bili su Karadjordje
i Katic, Carigrad se ipak zainteresovao za ustanak. Hasan-beg, Ibrahim-aga
Vidajic i drugi nezadovoljni u samom Carigradu su pokusavali da skrenu paznju
velikog vezira na ovaj sukob koji sve vise prerasta u pravi rat. Oni su smatrali da je pozeljan otpor sa bilo koje strane
protiv osionih dahija, i zbog toga je veliki vezir dopustio Hasan-begu da oko sebe prikupi spahije koje su pobjegle od
janjicara,
zatim je kneza Jovana Raskovica koji se bas tad nalazio u Carigradu postavio za
nadzornika carina u Beogradu, a bosanskom pasi Beciru naredio je da citavu stvar
uzme u svoje ruke, udalji dahije i uspostavi red u pasaluku. Sa 3000 ljudi bosanski pasa stigao je u Srbiju, gdje su
ga ljudi docekali sa najvisim pocastima. NJegov dolazak je uplasio dahije, narocito zbog toga
sto su shvatili da je ipak moguce da jedan pasa sklopi savez sa rajom, sto su oni do tada smatrali
nemogucim. Pored toga sto je trebao zavesti red u Beogradskom
pasaluku, Becir-pasa je imao sultanovo ovlastenje da ubije cetiri beogradske
dahije da bi ni ovaj nacin izmirio janjicare sa hriscanskom rajom. On je to i uspio na taj
nacin sto je dahije
izolovao na jedno dunavsko ostrvo, a zatim ostavio Srbima sa ih ubiju. Pored
toga postavio je 20 srpskih knezova i dao im gradove na upravu. Sto znaci da su
Becir-pasine odredbe odgovarale pocetnim ciljevima srpskih pobunjenika. Krajem aprila, Karadjordje je pregovarao sa austrijskim
kapetanom Sajtinskim. Na ovom sastanku on je izjavio zelju srpskog naroda da ih
Austrija primi pod svojy zastitu. Medjutim, austrijski car zbog teskoca sa
Napoleonom i zato sto su htjeli da odrze svoju neutralnost, da bi ostale
ispravne prema Porti, nije mogao da prihvati njegove ponude. Zato su austrijske
vlasti zvanicno suzbijale emigraciju iz Srbije i davanje municije, ali su ipak
potajno sa Srbima vrsili trgovinu municije i oruzja. Srbi su bili primorani da traze zastitu Rusa, kad tu
ulogu nije preuzela Austrija i zato su 3. maja 1804. godine srpske vodje uputile
jedno pismo ruskom poslaniku u Carigrad, u kojem se govori o nevoljama i zeljama
srpskog naroda, ali su takodje isticali da ce i dalje ostati vjerni sultanu. Do Ostruznicke Skupstine na kojoj su se sastale
starjesine oslobodjenih krajeva, borbe u Srbiji su bile u punom jeku. U zapadnom
dijelu Beogradskog pasaluka ustanak su organizovali Jakov i Matija Nenadovic; i
tamo se, kao i u Sumadiji brzo sirio i zauzeo cijelu Kolubaru, Tamnavu i
Posavinu. Medjutim, cim su Turci iz Sapca culi za ustanak u Sumadiji zatrazili su
pomoc Ali-bega Vidajica iz Zvornika koji se zajedno sa nekoliko stotina svojih
vojnika uputio u Sabac, ali pod velikim pritiskom srpske vojske neprijatelj je
unisten, 28. februara 1804. godine na Svileuli. Ova pobjeda je bila od velikog
znacaja za valjevsku i sabacku nahiju i njen ustanicki pokret. Ubrzo zatim, tacnije 18. marta
ustanicke cete zauzele su i zapalile Valjevo, opsjele Sabac,
dijelom ga spalile i satjerale Turke u grad. Opsjednutim janjicarima u pomoc su
pristigli janjicari iz Bosne. Ali i njih je krajem aprila, na utvrdjenom polozaju
kod manastira Cokesine sacekala grupa ustanika pod vodjstvom Jakova Nenadovica. U
teskoj jednodnevnoj borbi ustanicima je nestalo municije zbog cega su u ovom
sukobu pretrpjeli poraz, u kojoj su se narocito istakli braca Damnjan i
Gligorije Nedic. I pored uspjeha Turaka u borbi kod Cokesine oni su primorani da
predaju Sabac. Tada je veci dio ustanickih snaga prebacen od Sapca prema
Beogradu. Kao sto se ustanak sirio iz Sumadije prema Zapadnoj
Moravi, tako se sirio i prema istoku i jugoistoku. U aprilu i maju ustanicke cete pod komandom Milenka
Stojkovica, Petra Dobrnjca, \use Vulicevica i Stojka Krivokuce oslobodile su sva
sela izmedju Velike Morave i Timoka i opsjele Pozarevac. Tada je u Pozarevcu bilo
oko 1000 turskih kuca i oko 1500 dobro naoruzanih Turaka. Ali zajednickim
snagama Srbi su uspjeli ocistiti pozarevacku nahiju od Turaka i popaliti sve
hanove. Nocu, 7. marta Srbi su krenuli na Pozarevac, gdje su veoma brzo opkolili
Turke koji su se kasnije sami predali. Karadjordje je kod Smedereva ostavio odred na celu sa
\usom Vulicevicem da cuvaju ulaz u grad, gdje su bili zatvoreni Turci. Moze se reci da su Srbi polovinom marta 1804. godine
ocistili gotovo sva sela beogradske nahije i Turke zatvorili
po gradovima i tvrdjavama kao sto su Beograd, Sabac, Pozarevac, Smederevo,
Jagodina, Karanovac, Kragujevac, itd. Posto je ostavio jedan odred na ulazu u Smederevo,
Karadjordje se uputio prema Beogradu. Jedan dio snaga uputio je da postave zasjede
na glavnim putevima koji vode prema Beogradu, a jednim dijelom je posjednuta
granica pasaluka- na Moravi pod komandom Stevana Jakovljevica, prema uzickoj
nahiji pod Petrom Knezevicem, na Maljenu pod Milovanom Grbovicem, kod Ovcara pod
Milanom Obrenovicem, ispod Medvednika pod protopopom Stefanom i na Ceru pod
Dimitrijem Milicancem. Turci su pokusavali da probiju ustanicku vojsku i na
taj nacin oslobode zauzete teritorije, ali u tome nisu imali nekog veceg
uspjeha. To je ucinio i Kucuk-Alija sa 200 svojih vojnika, zeleci da dopre do
Morave u dva navrata napadao je srpsku vojsku, ali bezuspjesno. Od 21. marta do 24. aprila u Beogradu su se vodile
zestoke borbe izmedju srpskih ustanika s jedne strane i opsjednutih Turaka s
druge strane. Za vrijeme Karadjordjevog odsustva, koji je morao napustiti Beograd
radi dolaska Kucuk-Alije koji je se sukobljavao sa ustanicima u okolini Jagodine
i Kragujevca, beogradski Turci su nekoliko puta dosli u sukob sa srpskom
vojskom, ali ona je bila dovoljno jaka da izdrzi sve turske napade. Zivot u Beogradu je bio
nesnosljiv. Svi izlazi iz grada
bili su zatvoreni, zbog toga je zavladala velika oskudica i u hrani i u stoci.
Zbog gladi, koja je potresala Beograd, pravoslavno, ali i muslimansko stanovnistvo
pocelo je da iseljava i napusta grad. Situacija se znatno pogorsala izbijanjem sukoba
izmedju janjicara i dahija, s jedne strane i Turaka gradjana, s
druge, ali i sukoba izmedju samih dahija. Jer, 14. aprila, u pregovorima sa
beogradskim vezirom Hasan-aga pasom, dvojica dahija Aganlija i Mehmed-aga Focic
bili su spremni da predaju vlast, i to bi se desilo da se tome se zestoko nije
protivio Mula-Jusuf. To je proizvelo krizu u odnosima izmedju samih dahija, sto
im nije nikako islo u korist. Zbog neizdrzljivog i veoma kriticnog stanja u Beogradu,
dahije koje se vise nisu nadale nikakvoj pomoci sa strane, posto su im to u medjuvremenu okolne
pase odbile, pristale su na popustanje i pregovore. Po
nagovoru Hasa-age, koji je uputio molbu slavonskom komandantu baronu DZenejnu,
dahije su pristale na sastanak sa najizrazitijim srpskim prvacima i to u Zemunu.
Skupstina u Ostruznici Sastanku u Zemunu prethodila je skupstina u
Ostruznici
(6-15. maj 1804. godine), gdje se pored dogovora o tome sta ce se iznijeti pred
dahijske izaslanike u pregovorima o miru u Zemunu, razgovaralo se i o daljem
razvoju ustanka, organizaciji nove vlasti, nabavci municije itd. Ova skupstina
ima veliki znacaj za prvi srpski ustanak, jer je ona predstavljala prvi sastanak
svih nahijskih i ustanickih starjesina Beogradskog pasaluka, otkako su Srbi uopste podigli ustanak protiv dahija. Na
njoj su pored Karadjordja ucestvovali i
Stanoje Stamatovic-Glavas, Mladen Milovanovic, \usa Vulicevic, Todosije Maricevic
(Bulatovic) iz Orasca, Janko Katic, Vasa Velimirovic-Carapic, Sima Markovic, prota Aleksa
Lazarevic iz Sopica, Pavle Popovic iz Vranica, Jurisa Mihailovic iz Grabovca, Petar
Eric iz Zvecke, \ordje Milovanovic iz Zeleznika, Marko Doljahcevic iz
Ostruznice, Radoje Trnavac iz Ranilovica,
Rista Radojcic iz Blaznave, Atanasko Rajic iz Stragara, Ranko Radic iz Nemenikuca, Raka Levajac, prota Matija
Nenadovic, Miloje Petrovic (LJubicic)
izTrnave, Mihailo Lazarevic iz Sopica, Milan Obrenovic iz Brusnice, Teodosije
Filipovic iz Knica, Sava iguman ravanicki, Josif iguman kalenicski, Miloje Vukasinovic prota jagodinski, Josif prota
pozarevacki itd. Na ovoj skupstini ustanici su zahtijevali: da se dahije
protjeraju iz Beograda, trazili su ferman kojim bi se ustanicima oprostilo sve
ono sto je bilo i da im se za to ne smije tuziti ni javno ni tajno, da svaki
vezir upravlja po fermanu iz 1793. godine,u svakoj nahiji da bude sudnica i da se
svima sudi po zakonu, zatim trazili su slobodu vjere, tj. da obnavljaju porusene
manastire, da su obicaji vjere slobodni, slobodnu trgovinu i da raja prodaje
svoja dobra kome zeli, da srpsko stanovnistvo samo bira svoje knezove itd. Dok je u Ostruznici zasijedala skupstina, posredstvom
komadanta Slavonske krajine generala DZenejna organizovan je sastanak srpskih
starjesina i predstavnika dahija 10. maja u Zemunu. Od srpskih starjesina na njemu
su prisustvovali Karadjordje, prota Mateja Nenadovic, Janko Katic, Petar Eric,
Ranko Radic, Sima Markovic, Mladen Milovanovic, prota Matija Stefanovic, Aleksa
i Mihailo Lazarevic, Pavle Popovic, Jurisa Mihailovic, \ordje Milovanovic, Radoje
Trnavac, Rista Radojicic, Atanasko Rajic i Raka Levajac. Ustanici nisu zeljeli mirenje s dahijama, postavili su
zahtijeve za koje su znali da nece biti prihvaceni : da se u beogradskom pasaluku vrate na snagu samoupravne povlastice iz 1793. godine, dahije pobiju,
janjicari napuste pasaluk i da sprovodjenje tih uslova garantuje Austrija. Medjutim,
pregovori su zavrseni bez sporazuma. Zasijedanje u Ostruznici je nastavljeno i
tamo je odluceno da se borba protiv dahija nastavi bez kompromisa. U medjuvremenu,
tacnije dva dana pred odlazak u Zemun, Karadjordje je zatrazio zastitu austrijskih vlasti u
slucaju ako se ne postigne kompromis sa Turcima,
isto tako Srbi su zatrazili vojnu pomoc i od Rusa 3. maja 1804. godine. Posebno
je znacajna odluka da se posalje predstavnik u Crnu Goru radi priprema za
zajednicku borbu. Takodje, rijeseno je da svaki starjesina u svojoj pokrajini
prikupi novo ljudstvo za vojsku, organizuje vlast, ostavi potrebnu vojnu posadu i
s prikupljenom vojskom dodje u Beograd. Poslije sastanka u Zemunu, ustanicke starjesine zajedno
sa svojom vojskom pocele su se prikupljati oko Beograda. Kragujevacku i rudnicku
vojsku predvodio je Karadjordje, a valjevski i sabacku Jakov Nenadovic, prota
Matija Zivko Dabic, Ostoja Spuz i Andrija Vitomirovic. NJihov osnovni cilj bio je
oslobodjenje Beograda i kada je Karadjordje posao u susret valjevskoj vojsci, 9. maja
1804. godine Turci su pokusali da ih sprijece, ali bezuspjesno. Turke su
predvodile dahije i Glusanac-Alija. Veliki uspjeh ove bitke je taj sto se na
ovaj nacin suzila opsadna linija oko Beograda. Ubrzo zatim, oslobodjen je Pozarevac 12. maja i Smederevo 6. jula 1804. godine. Ustanicke oruzane snage 1804-1806. godine Karadjordje se vec od pocetka maja 1804. godine potpisuje
kao vrhovni vojvoda, komadant od Srbije, vozd, a vojska i starjesine iz pobunjenih
nahija pokoravaju se njegovim odlukama. Sve ustanicke vodje Karadjordje je priznao
za vojne starjesine. U prvim ustanickim jedinicama nalazili su se najodvazniji ljudi
prikupljeni oko narodnih starjesina, zatim pripadnici narodne vojske,
hajduci, dobrovoljci iz frajkora i Kocine krajine. Mnogi Srbi vojnici, ali i
oficiri iz Austrije presli su u Srbiju i znatno pojacali ustanike, narocito
starjesinski kadar. Broj vojnika kasnije se povecavao i obavezom. Sredinom 1804.
godine kod Beograda je koncentrisano oko 16 000 ustanika, a pored toga veliki
broj vojnika ostao je po nahijama. Stvorene su ustanicke vojske u Sumadiji oko
Karadjordja i Stanoja Glavasa, u Kolubari oko Jakova Nenadovica, a u Pomoravlju oko
Milenka Stojkovica. Brzim sirenjem ustanka vojska je od oruzanog naroda i hajduckih
ceta, prerastala u narodnu vojsku. Pored toga vojnici nisu bili stalno
pod oruzjem, vec su prikupljani po potrebi. Svaka nahija formirala je vojsku koja
je nosila njen naziv i bila pod komandom bimbase. Nahija je imala nekoliko knezina, koje su formirale
bataljone. U pocetku ustanka svako selo imalo je po
jednog vojnog starjesinu-podbuljubasu, zvanog i mali buljubasa ili dvajesnik. Vesa
sela imala su vise podbuljubasa, a svaki od njih imao je 10-20 pa i vise ljudi.
Buljubljsa je komandovao vojskom sreza. Ti nazivi ostali su jos iz srpske narodne
vojske 1797. godine. U pocetku ustanka bilo je velikih vojvoda koji su pod
svojom vlascu imali vise nahija i vojvoda (Jakov Nenadovic, Milan Obrenovic,
Milenko Stojkovic, Petar Dobrnjac i dr.). Starjesine su pretezno bili imucniji ljudi. I u
pocetku ustanka, vojska je sama birala svoje starjesine, ali je ty
funkciju kasnije preuzeo Karadjordje, sam ili u sporazumu sa Sovjetom. Vojnici su
se hranili kod svojih kuca, ali kad su bili daleko od svog kraja izdrzavali su
se o narodnom trosku. Odijelo je bilo licna svojina vojnika. Od oruzja su se
najvise koristile kremenjace, pistolji, karabini i sablje. A neki su cak imali
sjekire, sablje ili kosu i motike. Teret odrzavanja vojske u toku citavog ustanka
padao je skoro isknjucivo na srpski narod. Organizacija vlasti nije sprovodjena jedinstveno, po
unaprijed utvrdjenom stavu, vec je izrastala sirenjem ustanka. Zadrzani su stari
organi lokalne uprave (knezovi, oborknezovi), ali su oni sve manje imali stvarnu
vlast. NJu uzimaju novi vojni organi koji izrastaju u oruzanoj borbi van civilne
organizacije. Ustvari, to je bio seoski trgovacki sloj koji se mogao dalje
razvijati samo razbijanjem turskih feudalnih odnosa. Iako je u pocetku mislila da ce joj ustanak srpskog
naroda pomoci da ponovo uspostavi vlast u beogradskom pasaluku, Porta je
shvatila da je mogucno da ce vlast preci u ruke ustanika. Da bi to sprijecila u
Srbiju je uputila bosanskog vezira Becir-pasu 30. jula 1804. godine. On se sa
3000-5000 vojnika ulogorio ispod Vracara, na Belim Vodama. Pasin dolazak uplasio
je dahije, a narocito ih je razocarao i sam Gusanac Alija, njihov najamnik koji
je otvoreno pregovarao sa obje zaracene strane i koji je cak namjeravao da pusti
opsadnicku vojsku u grad. Cuvsi za to dahije su pobjegle iz grada,. NJihov
odlazak iskoristio je Glusanac koji je zavladao i opLJackao sve vidjenije LJude u
Beogradu. Becir-pasa je usao u grad 2. avgusta 1804. godine. Karadjordje je kao
prvi uslov za uspostavljanje mira trazio od Becir-pase likvidaciju dahija, koje je
Milenko Stojkovic nocu 5/6. avgusta po naredjenju Karadjordja, uz saglasnost Becir-pase, pobio na ostrvu Ada Kale. Poslije ovog dogadjaja doslo je do nekih komplikacija u
samom Beogradu. Vlast je postala potpuno podijeljena izmedju starog Hasan-pase,
predstavnika sultanove vlasti i upravnika Beogradskog pasaluka, koji je stanovao
u gornjoj beogradskoj tvrdjavi, zatim Gusanac-Alije koji je preuzeo vlast nad Beogradom od dahija, i pod
ciji je
uticaj dosao i sam Hasan-pasa. Zatim kao neku vrstu posebne vlasti, nezavisne i
od Hasanove i od Gusanca, predstavljao je sultanov punomocnik Becir-pasa, medjutim
poslije ulaska u Beograd i sam je pao pod uticaj Glusancev. I na kraju novi
Sulejman-pasa, koji je u grad stigao 7. avgusta, kojeg Turci uopste nisu
prihvatili. Bilo je ocigledno da Porta nije bila u stanju da povrati
vlast u pasaluku i ispuni ono sto su Srbima njeni predstavnici obecavali. I pored
toga Srbi su pristali na mir, koji nije bio napisan, vec ugovoren usmeno izmedju
njih
i Becir-pase. Sukobi izmedju predstavnika vlasti u Beogradu su i
dalje nastavljene. Gusanac je zahtijevao od Becir pase da mu se isplati njegov dug koje
su mu dugovale dahije. Kako novca nije bilo pasa se morao obratiti Srbima.
Poslije isplacenog duga Beograd su napustili i Becir-pasa i stari Hasan-pasa. Medjutim,
Gusanac je imao slican odnos i sa Sulejman-pasom od kojeg je trazio da
mu placa njegove najamnike. Kako on nije mogao da ispuni njegove zahtijeve, Gusanac ga je
drzao kao zarobljenika krajem 1804. i pocetkom 1805. godine. |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
