Kultura

Gospodarstvo

Istanbul je središte turskog gospodarstva, čemu doprinosi povoljan geografski položaj. Grad pridonosi s oko 21.2% u turskom BDP-u. U Istanbulu se skuplja oko 40% ukupnih turskih poreza, te grad zapošljava petinu turskih industrijskih radnika. Od 1980. godine, rast je istanbulskog BDP-a oko 5% godišnje.

U 1990-im godinama, tursko gospodarstvo, a pogotovo Istanbul, pogodile su dvije velike gospodarske krize. Prva je bila azijska finansijska kriza, koja je trajala od septembra 1997. godine do početka 1998. Druga je bila ruska kriza od avgusta 1998. pa do sredine 1999. koja se vrlo negativno odrazila na istanbulski izvoz, koji čini veći dio turskog izvoza. Nakon ovih kriznih razdoblja, uslijedila je postupna reorganizacija istanbulskog gospodarstva.

Potres koji se dogodio 1999. godine, čiji je epicentar bio u İzmitu, takođe je prouzročio ekonomski šok u gradu. Osim materijalnih i ljudskih gubitaka, katastrofa je prouzročila pad BDP-a od 2%.
Unatoč velikim ekonomskim šokovima, istanbulsko je gospodarstvo vrlo napredno, te je grad tursko industrijsko središte i u njemu se nalaze neke od najvećih turskih tvornica. Grad, zajedno sa svojom pokrajinom proizvodi: pamuk, voće, maslinovo ulje, svilu i duhan. Među najznačajnije industrijske proizvode spadaju: tekstil, guma, hrana, metali, koža, hemikalije, elektronika, papir, alkoholna pića i dr. U gradu se također nalaze i postrojenja za sastavljanje automobila i kamiona.

Važan dio gradskog gospodarstva čini turizam. Grad godišnje posjeti oko 3 miliona turista, te grad ima vrlo velike prihvatne kapacitete, što se tiče smještaja i ugostiteljske ponude.

Kultura

Istanbul je mjesto miješanja raznih kultura i religija. Kao rezultat toga, u gradu možemo vidjeti mnoštvo džamija, crkava, sinagoga i palata. Također se u gradu mogu vidjeti mnoge moderne zgrade, neboderi, trgovački centri i dr.

Muzeji

Najpoznatiji su muzeji u Istanbulu Topkapı Sarayı (bivša Sultanova palača ili Carigradski dvor), Aja Sofija, Crkva Hora, Arheološki muzej, Muzej turske i islamske umjetnosti, Istanbulski muzej moderne umjetnosti i Dolmabahçe Sarayı.

Mnoge pomoćne zgrade raznih džamija pretvorene su u muzeje te pružaju impresivan dojam osmanskog razdoblja.

Građevine
Vizantijski i kršćanski Carigrad do 1453. godine


U današnjem Istanbulu još se mogu naći mnoge istorijske građevine. Mnoge građevine danas su ruševine, te postoji mali broj njih koje su izdržale vijekovima.

* Hipodrom (At Meydanı), sagrađen 203. godine
* Konstantinski forum (Çemberli Taş), sagrađen 328. godine
* Valensov akvadukt (Bozdoğan Kemeri), završen 368. godine
* Teodezijevi bedemi, završeni 424. godine
* Morski bedemi, završeni 439. godine
* razni istorijski spomenici, kao npr. 20 m visok obelisk Tuthmosisa III. donesen iz Egipta
* Cisterna Bazilika (Yerebatan Sarnıcı) iz 6. vijeka

Neke su crkve skoro netaknute, preživjele prvo kao džamije, a onda kao muzeji:

* Aja Sofija (Ayasofya Camii, Crkva sv. Mudrosti), završena 537. godine
* Crkva Pammakaristós (Fethiye Camii), sagrađena u 11. ili 12. vijeku
* kasnobizantska Crkva Hora (Kariye Camii), sadašnjeg izgleda od 14. vijeka
* Aja Irena ili Crkva „sv. Irena” (Aya İrini), koja je izbjegla preobrazbu u džamiju, te je služila kao oružarnica

Osmanski Carigrad

Osmanski sultan i njegovi dužnosnici, odmah nakon osvajanja grad, željeli su promijeniti njegov izgled, da bi demonstrirali svoju moć i vjeru. Budući da su se divili grčkoj arhitekturi grad, za preobrazbu grada zadužili su Sinana (Mimar Sinan), porijeklom najvjerojatnije Grk ili Armenac, koji je razvio poseban osmanski stil gradnje.

Od 18. vijeka, u gradnji se osjeća utjecaj zapadnjačkih stilova, kao barok (Lâleli Camii), klasični stil i secesija (Kamondo Merdivenleri, Beyoğlu). Za vrijeme Turske Republike javlja se „Prvi nacionalni arhitektonski pokret”.

Osmanska arhitektura najviše se opaža u:

* palatama i rezidencijama
* džamijama i njihovim dodatnim zgradama
* velikim dućanima, trgovinama i konačištima
* bazarima
* namjenskim i ukrasnim zgradama

Rezidencije

* Topkapı Sarayı (Palača Topkapi) do 1856. bila je dom sultanove porodice (harem), te sjedište vladara (divan), te stoga i središte osmanske vlasti i moći. Ova, više puta izmijenjena palata, nalazi se na vrhu poluostrva između Zlatnog roga, Bosfora i Mramornog mora. Danas je jedna od najvažnijih istanbulskih turističkih atrakcija.

* Dolmabahçe Sarayı (Palača Dolmabahçe), koja je od 1856. bila upravno središte Osmanskog Carstva, sagrađena je na europskoj strani grada, čime se pokazivala sultanova privežnost Europi. Palata je građena od 1842. do 1853. godine.

Džamije

Kao iskaz vjere, sultani, veziri i mnogi drugi osmanski moćnici, obično su bogato finansirali gradnju džamija. Velik broj džamija građen je po uzoru na Aju Sofiju.

Oko prostorije za molitvu obično je sagrađen kružni dvorišni prostor (hrvatski turcizam: avlija, turski: avlu) te je obično sagrađen i külliye zajedno s medresom, koja je npr. korištena kao osnovna škola (mektep), teološka ili liječnička škola s prostorom za stanovanje (hücre), bolnica (dar-üş-şifa), hospicij (tabhane), pučka kuhinja (imaret), biblioteka (kütüphane), prenočište (karavansaraj, turski: kervansaray), kupelji (hamam), grobnice (türbe), a ponekad je građen i opservatorij za kalendarske izračune, vezane uz religiju (muvakkithane).

Tipične džamije ovog razdoblja jesu:

* iz ranog osmanskog razdoblja
o Mahmut Paşa Camii, najstarija primljena velika džamija iz 1462.
o Sultan Beyazıt Camii - najstarija primljena sultanova džamija iz 1506.
* džamije arhitekta Sinana
o İskele Camii u Üsküdaru - prva sinanova džamija iz 1548.
o Şehzade Camii - sinanov početnički rad iz 1548.
o Sultan Süleyman Camii - sinanovo djelo iz 1557.
o Rüstem Paşa Camii - dar velikih vezira iz 1561.
o Piyale Paşa Camii - sinanovo djelo iz 1578.
* kasnije period
o Yeni Camii - građena od 1597. do 1663.
o Sultan Ahmet Camii - slavna „plava džamija” iz 1617.
o Sultan Mehmet Fatih Camii - nova zgrada nakon potresa, 1766. godine
o Eyüp Sultan Camii - džamija utemeljena 1458. te sagrađena u novom stilu između 1798. i 1800.
* osmanski barok
o Nuru Osmaniye Camii - kupolasta struktura, izvorno od bijelog mramora s polukružnim dvorištem iz 1755.
o Lâleli Camii - završena 1763. godine, te nakon potresa obnovljena 1783. godine, barokna džamija s malim bazarom u podrumu
o Nusretiye Camii - džamija za vojnike, građena uz nekadašnju vojarnu, iz 1826.
o Dolmabahçe Camii - uz obalu Bosfora, građena uz istoimenu palatu, iz 1853.

Napomena: turska riječ "camii" znači "džamija".

Bazari
* veliki Prekriveni bazar (Kapalı Çarşı), Egipatski bazar (Mısır Çarşısı) i Knjiški bazar (Sahaflar Çarşısı)

* Valide Hanı i Rüstem Paşa Hanı.

Napomena: perzijska riječ "bazar" (بازار‎) znači "tržnica".

Namjenske i ukrasne zgrade

* turske kupelji (hamam)
o Çemberlitaş-Hamam u Starom Stambulu
o Galatasaray-Hamam u Beyoğluu
* bunari
o Čisti bunar (şadırvan), unutar džamijskog dvorišta (avsu), npr. osmougaoni bunar u Yeni Cami
o Bunarska kuća (sebil), npr. Valide Sultan Turhan Hadice Sebili kod Yeni Cami
o Česme (çeşme), npr. bunar iz 1906. kod njemačkog vrhovnog konzulata
o zanimljivost je i bunar kod Hipodroma koji je donirao njemački car Vilim II.
* turbe (grobnice)
o mauzoleji raznih članova sultanove obitelji i visokih dužnosnika i plemića unutar Süleymaniye Camii, Aje Sofije i Eyüp Camii
* vojarne
o Selimiye-Kaserne u Üsküdaru
* utvrde
o Yedikule („dvorac sa sedam tornjeva“) na južnom kraju Teodezijevih zidina
o Rumeli Hisarı i Anadolu Hisarı na Bosporu
* tornjevi
o Toranj Galata
o Toranj Beyazıt
o Leandorv toranj (Kız kulesi) na bosporskom otoku, kod Üsküdara
* mostovi
o stari most Galata, nekoliko puta mijenjan između 1845. i 1912.
* ceste
o Sirkeci Garı, europski glavni kolodovor
o Haydarpaşa Garı, azijski glavni kolodvor
* stambene zgrade
o drvene zgrade koje se mogu naći u Fatihu i Üsküdaru
o drveni ljetnikovci (Yali) koje se mogu naći na obje strane Bospora, u novije su vrijeme renovirane
o boravišne zgrade s podrumskim radnjama koje su se otvarale u 19. stoljeću. Danas se mogu naći u Beyoğluu
* Zgrade veleposlanstava u Beyoğluu, danas većinom konzulati
* crkve i sinagoge

Istanbul od pada Osmanskog Carstva do 1950-ih
Prvi nacionalni arhitektonski pokret (1912. - 1929.)

Do kraja 20-ih godina u državi je trajao arhitekturalni pokret znan kao "Prvi nacionalni arhitektonski pokret". Primjeri su:

* Beşiktaş İskelesi, 1913. godine, arhitekt Ali Talat
* Haydarpaşa İskelesi, 1915. godine, arhitekt Vedat Tek
* Vakıf Hanı u Eminönüu, 1912.-1926. godine, arhitekt Kemalettin Bey
* Hotel Merit Antique u Lâleli, 1912.-1922. godine, arhitekt Kemalettin Bey

Od 30-ih godina, često su za javne zgrade zapošljavani strani arhitekti koji su u turski ukrasni stil dodali i međunarodni element te su djelovali na lokalne, turske arhitekte.

Drugi nacionalni arhitektonski pokret (1940. - 1950.)

Kao začetnika Drugog nacionalnog arhitektonskog pokreta, smatra se Bruno Taut (1880. - 1938.). On je napravio tačnu analizu osmanskog stila, kao pročelnik katedre na Akademiji lijepih umjetnosti u Istanbulu i kao šef građevnog odjela u Ministarstvu obrazovanja u Ankari. Time je stvoren posebni turski građevni stil. Primjer:

* İstanbul Ünivertesisi, Fen Fakültesi, 1942.

Višestruki građevni stilovi od 1960-ih

Istanbulsku arhitekturu zadnjih deset vijekova obilježavaju višestruki stilovi u kojima se mogu naći svi elementi od sinanskog razdoblja pa do najnovijih trendova u gradnji. Zbog velikog broja stilova, grad je postao pokusna zona moderne arhitekture.

* građevine arhitekta Sedada Hakkıja Eldema u "turskom" stilu:
o Sosyal Sigortalar Külliyesi (1970.),
o Atatürk Kütüphanesi (1976.)
o Koç Holding A.S. Nakkaştepe Tesisleri (1986.)
* neboderi:
* Hotel InterContinental u Beyoğluu, visina 87 m, završen 1968.
* Barbaros Plaza u Leventu, dvije zgrade, visina 80 m, završeno 1987.
* Yapı ve Kredi Bankası u Levent, visina 120 m, završeno 1995.
* Işbank Tower 1 u Beşiktaşu, visina 181 m, završeno 2000.
* Sun Plaza in Şişli, visina 147 m, završeno 2005.
* mostovi:
o Boğaziçi Köprüsü, prvi bosporski most, otvoren 1973.
o Haliç Köprüsü (Fatih Köprüsü), most autoceste iznad Zlatnog roga, otvoren 1974.
o Fatih Sultan Mehmet Köprüsü, drugi bosporski most, otvoren 1988.
o Galata Köprüsü, novi most od 1992.
* televizijski tornjevi:
o Camlica-TV toranj
o Endem-TV toranj

Zaštita kulturnih spomenika

Prvu sistematsku zaštitu gradskih spomenika pokrenula je gradska vlast, krajem Prvog svjetskog rata, koji je ostavio mnoge spomenike opljačkana i oštećene. Ovaj je projekt od 1917. do 1918. vodio njemačko-turski istoričar umjetnosti i pisac Friedrich Schrader. U 60-ima je u zaštiti spomenika posebno bio aktivan Çelik Gülersoy.

Od 1985. godine, cijeli istanbulski stari grad je na UNESCO-vu popisu svjetske baštine.

Obrazovanje

U Istanbulu se nalaze neke od najpriznatijih i kvalitetnijih ustanova visokog obrazovanja u Turskoj. Većina ovih sveučilišta javna su, ali se proteklih godine naglo povećao i broj privatnih sveučilišta.