Arhitektura

 
Izbor arhitektonski vrijednih i istorijski zanimljivih novosadskih kuća ovde je iznijet po hronološkom principu i počinje onom najstarije datiranom, koja se prvi put pominje 1720. godine, pa sve do najnovijih objekata koji svojim osobenostima obilježavaju početak trećeg milenijuma.
Postoje različita mišljenja o starosti i datiranju prvih naselja na tlu današnjeg Novog Sada, svojevremeno su oko ovoga pitanja vođene čak i burne javne diskusije. Međutim, nije to tema kojom bi se u ovom radu trebalo baviti, jer čitaocu koji je namjeran da prihvati činjenice ova problematika morala bi da bude jasna. U suprotnom, slabo će pomoći nategnuto stvaranje mnogovekovnog trajanja, kao svojevrsna „kupovina porekla”, što liči na pokušaj vještačkog pravljenja bukea starog vina. Ta vrsta sujete ne pomaže kada se zna da su na široj teritoriji Novog Sada tokom srednjeg veka postojala rasuta srednjovjekovna sela, a da su prve kuće za koje možemo smatrati da su bile začetak grada kakvog ga danas poznajemo, izgrađene krajem sedamnaestog vijeka, kada su Turci protjerani iz sjevernih krajeva srednjeg Podunavlja, a teritorija preko puta srednjovjekovne Petrovaradinske tvrđave postala najpogodnije mesto za razvoj pograničnog mjesta prema Turskoj. Ove prve kuće izgradili su čuvari granice Habzburškog carstva, kojih je po popisu stanovništva iz 1699. godine na teritoriji ranog Novog Sada, tadašnjeg Petrovaradinskog šanca, nabrojano tačno 215, sa porodicama.

Za sagledavanje prve faze urbanističkog razvoja Novog Sada dragocjena je karta iz 1716. godine koja se čuva u Ratnom arhivu u Beču, jer su na teritoriji lijeve obale Dunava, preko puta Petrovaradinske tvrđave ucrtani Croaten Dörffle (Hrvatsko selo) uz samu obalu, i nešto dalje na terenu okruženom barama Ratzen Statt (Srpski grad), dakle terminološki već tada jasno određeno naselje. Glavne saobraćajnice bila su dva pontonska mosta od kojih vode dvije trase koje se spajaju ispred Rackog grada, a dalje se iz njega dijele na put za Futog i put za Sentu i Segedin, kao dvije tada veoma važne saobraćajne komunikacije. Prva konkretnija saznanja o rasporedu i mreži prvih ulica, koje su ovde nastajale spontano na raspoloživim višim tačkama terena, takozvanim „suvim gredama”, o poziciji kuća, javnih objekata i hramova sa grobljima, imamo na čuvenoj karti Novog Sada iz 1745. godine, čiji je autor bio inženjer A. Kaltšmit, (A. Caltschmidt). Grad je jasno podjeljen na dva dijela, osovinom Miletićeve ulice ide razdjelna linija na civilni – kameralni, obojen žutom bojom i militarni, obojen crvenom bojom, koji obuhvata prostor sve do Almaške crkve. U najužem središtu, sjeverno od rimokatoličke crkve Ime Marijino, do i oko Saborne crkve kuće su zbijene i u nizu, a nešto dalje većinom su bile odvojene, raspoređene po jedna na parceli. One su postavljene na regulacione linije ulica, kojima su već tada formirani graditeljski blokovi čija su središta još uvijek prazni prostori. Potpuno je jasno da se u ovom slučaju, kada se vidi da postoje kakva-takva urbanistička pravila, odstupilo od „marija-terezijanskog” načina formiranja naselja – rastera ulica pod pravim uglom, već da je on morao biti prilagođen raspoloživom terenu. Osnovna shema takvog planiranja grada do danas je sačuvana iako je tokom proteklog vremena bilo i nepromišljenih građevinskih zahvata kada su rušene čitave strane ulica, (leva strana male Jevrejska ulica), presjecani blokovi i ulični nizovi (blok Gradske kuće zbog produžetka bulevara, glavna ulica zbog otvaranja današnje Ulice Modene). 

O ARHITEKTONSKO-STILSKIM PRILIKAMA

Graditelji i projektanti poštovali su pravila gradnje onog vremena, koja su bila logično uslovljena tadašnjim nivoom znanja i dostignutom tehnikom. Iz ovih okolnosti proizašle su i stilske osobenosti koje za prvi period postojanja grada nazivamo barokni stil i vezujemo ga za vrijeme trajanja do oko 1780. godine. Ne radi se o opštem pojmu baroka koji podrazumeva pretencioznu dekoraciju po površini glavne fasade i u enterijeru, kojim se odlikuju reprezentativni evropski barokni objekti. Malobrojno sačuvana barokna arhitektura Novog Sada prije se može vezati za dekorativno uzdržane odlike tzv. vojničkog baroka, što i ne bi bilo čudno kao pojava s obzirom na pretpostavljenu činjenicu da su ove kuće gradili neimari koji su gotovo istovremeno podizali kuće u Petrovaradinskom podgrađu.
Za komparaciju imamo sačuvane dvije spratne kuće u centru grada i obe se nalaze preko puta Vladičinog dvora. Kuća na uglu Dunavske i Zmaj Jovine ulice prvi put se pominje 1720. godine „kao kuća sapundžije Stojana Maslaka”, ali može biti da je izgrađena i prije ove godine. Ona se po odavno utvrđenom mišljenju smatra za najstariju sačuvanu novosadsku kuću. Druga kuća nalazi se na uglu ulica Nikole Pašića i Zmaj Jovine i utvrđeno je da je izgrađena 1751. godine. Obje kuće su tokom vijekova pretrpele velike graditeljske promene. Iako je na prvoj građevini, posle stradanja u Buni izgoreo krov a obnovljena zgrada je dobila odlike klasicizma, a u drugoj kući potpuno je izmenjen izgled originalnog enterijera, dok je sačuvan eksterijer sa izvornim izgledom krova, danas na osnovu odlika ovih objekata ipak imamo tačna saznanja kako su izgledale prve barokne novosadske kuće. Zidane su kvalitetno – opekom, sa masivnim zidovima, osnovama sa uličnim korpusom i dvorišnim krilima na kojima se susreću karakteristični komunikacioni balkoni postavljeni na volutaste kamene konzole. Krov je visokog slemena, strm i pokriven biber crepom. U prizemlju su mračni prostori dućana pod dubokim svodnim konstrukcijama, kolski prolazi su širi i takođe smešteni pod svodovima, dok je na spratu stanovanje je na glavnu fasadu. Ona se pojavljuje u vidu istaknutog niza vertikalno postavljenih elipsastih elemenata, pojedinačnih vaza ili nekog od klasičnih frizova. prostorno jasno hijerarhijski planirano. Sa ulice su prestižnije sobe (gostinska i spavaća soba, primaća soba – salon), a ka dvorištu i u krilima smeštene su pomoćne prostorije i one koje je koristila posluga. Ne preterano brojna, robusna dekoracija postavljana
U opisu karakteristika ovih kuća i onih koje pripadaju prelaznom periodu iz baroka u klasicizam, (1780 – 1820. godina), nema nekih većih razlika, osim što je tada bila primetna nešto izraženija težnja za bogatijom dekoracijom, pre svega u vidu ornamenata od kovanog gvožđa nad kapijama, balkonskim i stepenišnim ogradama. Kreativno usamljen primer objekta prelaznih odlika baroka u klasicizam svakako je spratna kuća Rimokatoličkog župnog ureda u Katoličkoj porti, koja je podignuta 1808. godine. Tehniku gradnje, organizaciju prostora, stešnjenog i smeštenog pod dubokim svodovima u prizemlju, kao i visok dominantan četvoroslivni krov potrebno je vezati za barokno nasleđe, dok je dekorativni sistem na glavnoj fasadi, postavljenoj ka prostoru malog trga, izveden u tzv. „copfstilu”, kao jednoj od ovde prisutnih varijanti klasicizma.
 

Od 1820. godine pa sve do godina ekspanzivne gradnje posle Bune, koja je trajala negde do 1860. godine, gradi se u klasicističkom stilu. Tradicionalne kuće koje su u „starom gradskom jezgru” u najvećem broju izgradili bogati novosadski trgovci i zanatlije i koje su do danas sačuvane, prepoznajemo kao spratne objekte sa lokalima pod svodnim konstrukcijama u prizemlju, sa ulazima postavljenim u središtu fasade ili pri uglovima, stepeništima sa teškim ogradama od kovanog gvožđa, smeštenim u zadnjem delu kuće i sa prostranim stanom vlasnika na spratu. Nad otvorima parternog dela fasade uobičajeni su nizovi luneta, kordonski – razdelni venac između dve etaže, a na spratu ujednačen ritam prozora odeljenih plitkim pilastrima i nadvišen arhitravnim grednikom. Postoje dve-tri pojavne varijante ovog stila. Primjer reprezentativnog klasicizma je spratna kuća na Trgu slobode, (danas sastavni deo „Apolo centra”), sa dominantnim trougaonim frontonom u središtu sprata glavne fasade i tipičnim pratećim nizovima svečanih dorskih stubova i polustubova u kolskom prolazu i stepenišnom prostoru. Poznoj varijanti klasicizma pripada zgrada hotela „Vojvodina”, takođe na Trgu slobode, na kojoj je specifičnost ovog stila, pored ostalog, određena akroterijama nad prozorima sprata.

Početna strana