U evropsko kulturno ruho Banjaluka je počela da se oblači tek sa austrougarskom okupacijom, jer je turska vlast bila nepovjerljiva prema svim evropskim idejama i kulturnim potrebama. Najjači kultur ni trag u novijoj Banjaluci, pored nekoliko osnovnih i konfesionalnih škola, trgovačke i djevojačke škole, ostavila je Velika realka, gimnazija otvorena 1895. godine. Njeno otvaranje privuklo je u Banjaluku veći broj intelektualaca profesora. Organizuju se đačka i građanska prosvjetno-kulturna društva i ustanove, koji održavaju veze sa gradovima u unutrašnjosti. Dolazak Petra Kočića (1906.) u Banjaluku označava početak jednog novog istorijskog poglavlja u životu grada. Petar Kočić je pokrenuo listove "Otadžbina" i "Razvitak" oko kojih se okuplja grupa kulturnih, književnih i političkih poslenika iz ovog grada. Danas je Banjaluka univerzitetski centar sjevernog dijela Bosne-Republike Srpske.

U znak zahvalnosti Petrku Kočiću u Banjaluci je početkom 1930. godine osnovano društvo "Zmijanje". Ono je namjeravalo da Kočiću podigne spomenik i njegove mošti prenese u Banjaluku. Spomenik su, dve godine kasnije, uradili vajari Augustinčić i Radauš i on je otkriven 6. novembra 1932. godine. Posmrtni ostaci pisca i narodnog tribuna nisu preneseni u Banjaluku, jer je njegova porodica odustala od toga. 
Banjaluka danas djeluje kao kulturni centar. Narodna i univerzitetska biblioteka "Petar Kočić" ima 150000 knjiga i 3500 unikata velike vrijednosti. Narodno pozorište osnovano je 1930. godine. U isto vrijeme osnovan je i Muzej, koji kao i Arhiv posjeduje značajno kulturno-istorijsko blago. Tu je dalje i Umjetnička galerija, Dječije pozorište. Banjaluka je i medijski centar, jer u njoj djeluju mnogobrojne televizijske i radio stanice, a mnoštvo listova i magazina izlazi u Banjaluci.

Banja Luka je bila znacajan kulturni centar u bivsoj BiH, a danas je to u Republici Srpskoj. U gradu djeluje vise kulturnih institucija sa dugom tradicijom. Profesionalno Narodno pozoriste osnovano je daleke 1930. godine, a pored ove afirmisane institucije tu su i Djecije pozoriste i P ozoriste mladih "DIS".

U posljednjih dvadeset godina najveđi napredak ostvarile su institucije iz oblasti informisanja i izdavačke djelatnosti. U Banjaluci danas djeluje šest televizijskih i deset radio stanica, a izlazi više dnevnih listova i nedjeljnika. Banja Luka je bila ranije, a pogotovo je to danas u Republici Srpskoj, sjedište brojnih kulturnih udruženja: književnika, likovnih umjetnika i drugih profesionalnih i amaterskih udruženja.

Lokacije kulturnih ustanova: Narodna i univerzitetska biblioteka "Petar Kočić" i Muzej su smješteni u Jevrejskoj ulici; Dječije pozorište je odmah uz Muzej; Narodno pozorište je u Ulici Kralja Petra I Karađorđevića; Umjetnička galerija je smještena u Vidovdanskoj ulici.