Aristotel

Bez bojazni da ćemo mnogo pogriješiti možemo reći da je Aristotel osnovao sve filozofske discipline kao discipline, odnosno kao zasebna podrucja filozofskog istraživanja. Svakoj od ovih disciplina on je odredio njeno mesto u sistemu znanja, koji je na taj način osmišljen kao neki generalni plan u kom svako moguće i svako već izgrađeno znanje dobija svoje odgovarajuće mjesto i funkciju. Disciplina kojom ćemo se sada pozabaviti dobila je, tek poslije Aristotelove smrti, naziv logika.

Iako sam Aristotel nije za tu disciplinu našao odgovarajuće ime, nema nikakve sumnje u to da je upravo on njen tvorac, i to gotovo od početka do kraja. Drugim riječima Aristotel nije nijednoj drugoj disciplini (izuzimajući donekle fiziku) dao takav kompletan oblik izgradnje kao sto je to učinio sa logikom. Etimološki je vezan za logos i sadrži istu dvosmislenost kao i logos. Logika je, naime, jedan nauk koji obuhvata prvenstveno mišljenje, ali isto tako i govor kojim se mišljenje iskazuje, saopštava, objelodanjuje. Njen položaj u sistemu znanja je unekoliko izuzetan, jer zahvatajući ujedno forme mišljenja i govora, kao i međusobnu povezanost tih formi, logika se pokazuje kao anatomija cjelokupnog sistema znanja. Ako je njen status u sistemu znanja takav, onda je logika ujedno u položaju da ukazuje na smisaonu strukturu postojećeg kao takvog. U tom smislu, ona bi mogla biti shvaćena kao zaseban aspekt metafizike, onaj kojim se ono metafizičko iskazuje i postavlja u okvire smrtnim ljudima dostupne mudrosti. No taj aspekt same stvari nije lako uočljiv direktno iz Aristotelovih logičkih spisa. U ovima je saopšteno veliko mnoštvo tehničkih detalja i mnoštvo raznovrsnih pravila, tako da se od tog mnogobrojnog drveća šuma uopste ne vidi. Takvo prisustvo tehničkih detalja i pravila Aristotelovim logičkim spisima daju jedno posebno obilježje, prema kojem ovaj logički nauk lako moze da bude svrstan u "poetičke nauke" pored retorike i poetike.
Izdavači Aristotelovih dijela sabrali su sve njegove logičke spise ujedno, dajući im zajednički naslov Organon. Ovaj naslov je najcesce prevodjen recju orudje (instrument) mišljenja, i to baš s obzirom na onu tehničku stranu Aristotelovih logičkih spisa. Ali "organon" isto tako znaci i "organ", pa se srž onoga što je u logici dato moze shvatiti i kao organsko kazivanje istine bića kao bića, kao logos postojećeg koji se može shvatiti, a bivajući shvaćen mora se prihvatiti.
Pogledajmo sada iz kojih se posebnih logičkih spisa sastoji Organon. To su: Kategorije, O tumačenju, Analitika prva, Analitika druga, Topika, Sofistička pobijanja. Od ovih šest posebnih spisa, samo Analitika prva i Analitika druga obuhvataju ono što se u modernim vremenima naziva logikom zajedno sa opštom metodologijom. Kategorije su svojevrstan uvod u metafiziku i fiziku, ujedno i u nauku o jeziku. Spis O tumacenju razjašnjava šta je logos (govor), razlažući ovaj na njegove elementarne sastojke: imenice, glagoli, rečenice, potvrdjivanje, poricanje. Ovde se izriču dve značajne teze: (1) govor (logos) je spoljašnji izražaj unutrašnjih dozivljaja u duši, a ovi doživljaji su opet, sa druge strane, srodni stvarima, dakle, nečemu objektivno postojećem; otuda je moguće da se ljudi međusobno govorom sporazumijevaju, iako govore različitim jezicima ili se izražavaju različito u istom jeziku; (2) istina i laž nisu u samim riječima (pojmovima), nego u spojevima riječi (u sudovima). Ova druga teza je suprotna onom što je Platon zastupao: istina i laž su u dobrim i lošim pojmovima (postoji istinski Sokrat, ali mnogi imaju lažnu predstavu o Sokratu, kao sto i cula daju laznu predstavu o Suncu).
Obe Analitike sadrže ono što moderni nazivaju logikom i metodologijom, izuzimajući tzv. induktivnu i matematičku logiku koje su tvorevina modernih vremena. Spis Topika, kao što mu sam naslov nagoviještava, obuhvata tzv. "opšta mjesta", one govorne strukture i pravila, što se nalaze i dolaze do svog izražaja u tada popularnim dijaloškim dvobojima i raspravama, tj. u onom sto je Aristotel najčešće razumijevao pod "dijalektikom". Naziv "opšta mjesta" dat je tim strukturama i pravilima zbog toga što, po Aristotelovoj procjeni, dijaloška izvođenja ne zahtijevaju ekskluzivnu naučnu strogost u dokazivanju i pobijanju, nego nekako pripadaju opšteljudskom saobraćaju. Najzad, spis Sofistička pobijanja uglavnom sadrži razotkrivanja onih zamki (sofizmi i paralogizmi) koje ljudi vični govoru i raspravljanju najčešće upotrebljavaju ili u njih i ne znajući zapadaju.

Aristotel logiku nije uvrstio u klasifikaciju znanja zato što je smatra uvodom u filozofiju, pa otuda u tom smislu adekvatan i naziv za njegove logičke spise Organon. Ova logika je bila neprokosnovena više od 20 vijekova, sve do Hegela. Dovoljno je bilo reći Magister dixit! i skoro svaka rasprava ili filozofski disput bi prestajao, pred argumentom Aristotelovim autoritetom.

Aristotel je formulisao tri osnovna principa mišljenja: princip identiteta (ono što je istinito mora biti sa sobom identično), princip ne-protivriječnosti (ne smije se u istom momentu nešto i tvrditi i poricati) i princip isključenja trećeg (nešto je ili jedno ili drugo, trećeg nema). Iz ovoga dalje slijedi da je Aristotelova logika "dvovalentna", jer u njoj su dvije osnovne saznajne vrijednosti istina i laž(neistina).

Na putu do istinitog saznanja, zaobilazeći logičke pogreške, veliki Stagiranin je koristio dvije osnovne metode saznanja: indukciju (misaoni hod od pojedinačnog ka posebnom i opštem) i dedukciju (misaoni hod od opšteg ka posebnom i pojedinačnom). Najveći doprinos, kako je i sam ocijenio, Aristotel je dao u oblasti deduktivnog zaključivanja, i to posebno u izučavanju kategoričkog silogizma (deduktivnog zaključka gdje iz dvije premise logički nužno slijedi konkluzija.)

"Supstancija u najsvojstvenijem, i prvom, i glavnom smislu, jeste ono što nije afirmisano o jednom subjektu niti je u jednom subjektu- kao, na primjer, jedan određeni čovjek ili jedan određeni konj. Druge supstancije nazivaju se rodovi u kojima su sadržane supstancije uzete u prvom smislu, a rodovima treba dodati i vrste ovih rodova. Tako, na primjer, jedan određeni čovjek spada u rod čovjeka, a vrsta ovog roda je životinja. Ove (posljednje) supstancije zovu se druge- kao što su, na primjer, čovjek i životinja."

(Aristotel, Organon, 1970:8)