Kao prvi stanovnici današnje Banjaluke pominju se Iliri, odnosno plemena Mezeji i Japodi koji, na žalost, iza sebe nisu ostavili nikakve pisane tragove.
Prva naseobina na teritoriji današnjeg grada bila je rimska naseobina "Castra", stanica na rimskoj cesti koja je vodila iz Splita (Salona) ka Bosanskoj Gradišci (Servitium). Najveći spomenik tog doba jeste žrtvenik posvećen bogu Jupiteru. Tu su i mnogi ostaci rimske kulture u okolini ušća Crkvene u Vrbas i u Gornjem šeheru. 
U šestom i sedmom vijeku, na prostore koje su prethodno opustošila varvarska plemena, naselili su se naši preci Sloveni, ovdje osnivali manja otvorena naselja i gradili stambene objekte u zemlji i nad zemljom.
Prvi pisani akt u kom se zvanično pominje Banjaluka kao već postojeći grad, na čelu sa kaštelanom Jurajem Mikulašićem, jeste povelja ugarskog kralja Vladislava, iz 6.2.1494. godine.
Ovaj najstariji period Banjalučke istorije je veoma malo istažen i o njemu nema dovoljno podataka. Već prvim spominjanjem i dolaskom Turaka u Banjaluku, možemo govoriti o Banjaluci kao Banjaluci i njenoj poznatoj istoriji.